Ҳикматҳои шоир

ПАНҶОҲ ҲИКМАТИ МӮСОЗОДА (1964)

-1-
Мурғи ғам дур аст аз сар баҳри он шукрона кун,
Лек магзораш, ки мурғе лона созад дар сарат.
-2-
Ҳар гаҳе бинӣ дареро руст бошад баҳри ту,
Ноумедиҳо макун, зеро ки он девор нест.
-3-
Бардавом бошад ҳаёт дар чашми мо бо рӯзу шаб,
Лек назди мурдагон олам ҷаҳони дигар аст.
- 4-
Рӯзу шаб дар зиндагӣ чун ҳарфи байт аст дар ҳадаф.
- 5-
Муҷдаи ояндаро андешаҳо пайдо кунад,
Бе ҳадаф ҳар нотавон ояндаро расво кунад.
- 6-
Холиқият дар ҳунарҳо бар Худо тақлид нест,
Олиме гӯяд сухан, он ҳам зи тақдири Худо.
- 7-
Ҳар чӣ кардӣ тӯли солҳо, ҳосилаш имрӯз шуд,
Хоҳиши кас баҳри фардо мурдаро эҳё кунад.
- 8-
Сарф кун амволи худро баҳри муҳтоҷу ятим,
Акси он кун сарфаи умрат, нагӯяндат бахил.
- 9-
Беҳтар аст аз солҳо як соати умри хубат.
- 10 -
Гуфтанӣ дар сар надорӣ, ҳарзагӯӣ кам намо,
Бо суханпардозият суде набахшӣ ҳеч гаҳ.
- 11 -
Фикри некиро бикардӣ, дар амал иҷро бикун.
- 12 -
Ҳар касе дӯрӣ биҷӯяд аз ҳавои нафси худ,
Хорию зорӣ набинад дар ҳаёташ ҳеҷ гаҳ.
- 13 -
Фарқи байни неку бадро дид бояд бо хирад,
Дар раҳи ҳукми қазоват Қозиро дидан чӣ суд?
- 14 -
Ман зи тақдири Худо тадбири худро дидаам...
Бо вуҷуди ҳар амал, он берун аз тақдир нест.
- 15 -
Ҳар чӣ кардам ё бигуфтам, он ҷавоб омад ба ман.
- 16 -
Аз барои некномӣ солҳо бояд сипар,
Аз барои номи бад кофист якчанд лаҳзае.
- 17 -
Лоиқи авф аст, бе шак, иштибоҳи аввалин,
Бори дуввум иштибоҳи марди оқил аблаҳист.
- 18 -
Як табассум баҳри ёрон беҳтар аст аз симу зар.
- 19 -
Аз мақому мансабат дороиҳо ояд ба каф,
Лек бахти беҳтарин номи накӯ андар ҷаҳон.
- 20 -
Ту магӯ: Дунёи мо шуд бе вафо,
Балки мо гаштем бо ӯ бевафо.
- 21 -
Ҳар касе нохӯрда, нопӯшида сарват ҷамъ кунад,
Охири умраш харобу худ пушаймонӣ кунад.
- 22 -
Ҳар киро осон наяст боло шудан андар ҳаёт,
Лек афтодан ба зер, осон бошад ногаҳон.
- 23 -
Ибтидои корҳоро интиҳое оқибат,
Некиву зиштии корат аз Худо пинҳон наяст.
- 24 -
Мардумон рамзӣ бубинанд он чӣ омад аз само,
Лек амри ҳақ набинанд, гарчи бошад дар замин.
- 25 -
Ҳар касе хоҳад бимонад баъди мурдан дар ҷаҳон,
Аз худ осоре бимонад, то бигӯянд зинда аст.
- 26 -
Нури виҷдон дар тани мо шуълавар аз нури ҳақ,
Ҳар киро виҷдон набвад, ҳар чӣ хоҳад мекунад.
- 27 -
Дасти такдири Илоҳӣ бар сари мо бардавом,
Сарнавишти ҳар нафар аз феъли ӯ вобастааст.
- 28 -
Суҳбати тӯлонӣ кардан нафъ н-орад баҳри кас,
Ҳар гули паҷмурдаро аз гармии Хуршед дон.
- 29 -
Ту сухан кӯтаҳ кун монанди абри навбаҳор,
Суҳбати наҷвои Ошиқ ғунчаи гул во кунад.
- 30 -
Баҳри инсон ишқу имон ҳар ду аз як маҷмаанд,
Дар ҷаҳон бе ҳарду будан айб бошад баҳри кас.
- 31 -
Пешрафти илми дунё моли аҳли Ғарб шуд,
Во дареғо, аҳли Машриқ дар ҷаҳолат мондааст.
- 32 -
Марди оқил ҳамраҳу ҳамроз бошад бо замон,
Бо ҳадаф оянда бинад, марди ҷоҳил акси он.
- 33 -
Шараф вақто ки ояд, ту набинӣ,
Валекин баҳри ҳифзаш кӯшише кун.
- 34 -
Саодати инсон дар парҳезгорист.
- 35 -
Инсони бе манфиат чун дарахти бе сояву бе самар.
- 36 -
Кӯр гардад чашми кас аз рағбати ҳову ҳавас,
Хоҳиши нафсониро ту ҷавҳари шайтонӣ дон.
- 37 -
Бахти инсон хидмати халқ, охири кораш ба хайр,
Бе дами андӯҳу ғам, вақти муносиб мурдан аст.
- 38 -
Нафъ н-орад панди ту, худро ба нодонӣ бизан.
- 39 -
Осмон софу замин шуд пурхатар,
Чунки гардун холӣ аз аҳли башар.
- 40 -
Аҳд кардан роҳи осон, бо вафо бояд шудан,
Роҳи дин осону, аммо баҳри халқ мушкил макун.
- 41 -
Гар саодат хоҳӣ дар роҳи ҳаёт,
Розӣ шав бо қисмату шав эҳтиёт.
- 42 -
Вақти некиҳо фаромӯшат кунанд,
Гар хато кардӣ, ҳама зикрат кунанд.
- 43 -
Дар ҳаёт аҳли замонро розӣ кардан мушкил аст,
Роҳи некӣ пеша гиру ту Худоро розӣ кун.
- 44 -
Таҷрибадорӣ дар ҳаёт аз сад насиҳат беҳтар аст.
- 45 -
Ҳукме ту макун бо назар аҳволи касеро,
Ранги шакару ранги намак ҳарду сафеданд.
- 46 -
Ҷоҳилеро гарчи бошад савту овози баланд,
Ҳарфу афкораш набошад одамиёнро писанд.
Оқилеро гарчи бошад савт паст андар назар,
Қадри афкораш бувад беҳтар зи марҷону гуҳар.
- 47 -
Дар ҷавонӣ ҳар касеро хулқи бад шуд ошно,
Аз надомат оқибат бо гиря бар пирӣ расад.
- 48 -
Душманат гар дӯст гардад, нафси худ ғолиб шумар,
Дӯст гар душман шавад, мағлуб гаштан ин бувад.
- 49 -
Баҳси ноҷо дар саодат рамзи бадбахтии халқ,
Менигар Шому Ироқ вайрона баҳри ибрат аст.
- 50 -
Норизоиҳо макун аз умри худ,
Чанд нафар дар орзуи ин даманд.

01.06.2020.

---

ЧИЛ ҲИКМАТИ МӮСОЗОДА (3353)

- 1 -
Хашму қаҳру ҳам ғазаб садҳо муаммо оварад,
Дар раҳи нокомиҳо бар сар балоҳо оварад.
- 2 -
Ризқӯ рӯзи бемашаққат аз само нояд ба даст,
Саъй кун дар байни мардум то намони зери даст.
- 3 -
Тинҷию ороми хоҳи аз гумонҳо дӯр бош,
Меҳри мардум дар дилу аз душманӣ манфӯр бош.
- 4 -
Заҳмате каш дар ҷавони роҳат ояд баъди шаст,
Байни мардум иззату ҳам эҳтиром ояд ба даст.
- 5 -
Махзани асрори худро баҳри номардон магӯ,
Бо пушаймонӣ, ки рӯзе нотавонӣ оядат.
- 6 -
То тавони байни мардум айби мардонро магӯ,
Бар ҷавонон интиқому роҳи исёнро магӯ.
- 7 -
То тавони аз ҳасудон дӯр бош,
Дар тамаллуқ довари маъзӯр бош.
- 8 -
Аз касе хурди фиребе чашми худро боз кун,
Гар чи беболу пари аз назди ӯ парвоз кун.
- 9 -
Душманат гар марди доно қаҳру нодонӣ макун,
Ҳикматашро гӯш кун савдои вайронӣ макун.
- 10 -
Ҳар куҷо даъват набоши сӯи он манзил марав,
Иззати худро бидору назди ҳар ҷоҳил марав.
- 11 -
Ҳар чӣ рафт аз дасти ту, афсуси онро ту махур,
Ноумедиҳо макун аз он чӣ фардо мерасад.
- 12 -
Зиндаги кун дар ҷаҳон то боқи монад номи ту,
То расад бар дигарон бо номи нек пайғоми ту.
- 13 -
Бо тасаввурҳои худ ҳеҷгаҳ магӯ ман олимам,
Бенаво як марди саҳро аз ту донотар бувад.
- 14 -
Ҳар гаҳе ояд ғазаб бояд забони худ газид,
Варна ҳар ҳарфе барояд, баҳри соҳиб душман аст.
- 15 -
Эҳтироми аҳли илм гар бо амал шуд воҷиб аст,
Варна беилму амал бошад дарахти бесамар.
- 16 -
Хидмати модар падар кун то ту гарди бар камол,
Варна аз фарзанди худ ранҷе биёяд баҳри ту.
- 17 -
Носазогӯйи макун аз баҳри рӯзгору замон,
То Худо гӯяд, ки ман ҳастам замона баҳри ту.
- 18 -
Рафти дунё баҳри мо ҳеҷ гаҳ набошад бевафо,
Бевафо моем, зеро тарки дунё мекунем.
- 19 -
Гар нахоҳи аз касе бадгӯйи андар роҳи худ,
Неки кун то мардумон гӯянд, ки ӯ марди накӯст.
- 20 -
Ҳар куҷо як марди солиҳ хуррами онҷо бувад,
Варна марди толиҳе вайрона созад хонаро.
- 21 -
Дасти қудрат ҳар куҷо хомуши беҳтар баҳри ту,
Варна бини рӯзи фардо хору гил андар раҳат.
- 22 -
Чоплӯсию тамаллуқ васфи бадхоҳони даҳр,
Чашми танги ҳосидон сад кинаро бар по кунад.
- 23 -
Ақли инсон беҳтарин аз неъмати Парвардигор,
Ҳар, ки қадрашро надонад ӯ зи ҳайвон бадтар аст.
- 24 -
Бевафоию хиёнат душани орад мудом,
Байни дӯстон дар садоқат рӯиростӣ беҳтар аст.
- 25 -
Гардиши шамсу қамар бо як низоме, ибрат аст,
Бардавоми дар ҳаёт танзими роҳи нусрат аст.
- 26 -
Шуҳрату ороми хоҳӣ, ғайбати мардум макун,
Варна беҳурмат шавию, қитъа гардад давлатат.
- 27 -
Дониши комил бихоҳӣ пайрави Сино бишав,
Лек бо аҳли замона ҳам қадам ҳамроҳ бош.
- 28 -
Донишу ахлоқи некӯ васфи одам дар замин,
Варна беақлу фаросат зиндагӣ ҳайвонӣ аст.
- 29 -
Гар шиноси нафси худро мерави сӯи само,
Варшиноси ғайри худро мешави аз ҳақ ризо.
- 30 -
Беҳтарин неъмат ба дунё хотири ҷамъ асту бас,
Сарвати ҷамъ кардаи ту аз барои рӯзи сахт.
- 31 -
Устуворӣ роҳи ҳақ аз илму аз ирфон бувад,
Варна ҷаҳлу ҷоҳили ободиро вайрон кунад.
- 32 -
Бадгумон ҳар ҷо, ки бошад иттиҳод аз байн равад,
Синаи аҳли гумон андар сиёҳӣ ҳамчу дег.
- 33 -
Кори хайре пеш ояд ман намехоҳам магӯ,
Варна афсӯсу надомат пири орад баҳри ту.
- 34 -
Қатраи об беҳтар аст аз нуқра тиллоу зар,
Чун, ки ҳар як қатраи об баҳри мо бахшад ҳаёт.
- 35 -
Ту бубин роҳи муҳаббат душманеро дӯст кунад,
Ҳар куҷо бемеҳрӣ бошад душманӣ пайдо шавад.
- 36 -
Дар сукути олиму ориф ҳазорон ҳикмате,
Ҷоҳилу нодон бубини доимо гӯяд сухан.
- 37 -
Ҳар, ки донад ҳадди худро пос дорад доимо,
Мешавад соҳиб саодат байни мардум бо шараф.
- 38 -
Ранҷу заҳматҳои дунё хуш саодат оварад,
Танбалию беғами бар кас надомат оварад.
- 39 -
Фикри инсон тири сайёд мерасад бар ҳар мурод,
Ҳар касе фикре надорад, заҳмат орад баҳри худ.
- 40 -
Аз барои афву исён тавба истиғфор кун,
Бо ибодат, бо тиловат роҳи худ гулзор кун.

05.07.2023. соати 15:46

Шарҳи 50 ҳикматҳо (1964):

1. Мурғӣ ғам дур аст аз сар баҳри он шукрона кун,
Лек магзораш, ки мурғе лона созад дар сарат.
Шарҳ: Агар ғам аз ту дур аст, шукр кун, вале эҳтиёт кун, ки боз нагардонад.
Панд: Ҳам шукр кун, ҳам пешгирӣ намо.

2. Ҳаргаҳе бини дареро руст бошад баҳри ту,
Ноумедиҳо макун, зеро ки он девор нест.
Шарҳ: Агар роҳат баст аст, ноумед нашав — шояд ин танҳо монеаи муваққатӣ бошад.
Панд: Мушкил ҳамеша бепоён нест.

3. Бардавом бошад ҳаёт дар чашми мо бо рӯзушаб,
Лек назди мурдагон олам ҷаҳони дигар аст.
Шарҳ: Мо зиндагиро давомдор мебинем, вале барои мурдагон дунё дигар мешавад.
Панд: Ҳаётро қадр кун, то дер нашудааст.

4. Рӯзушаб дар зиндагӣ чун ҳарфи байт аст дар ҳадаф.
Шарҳ: Рӯз ва шаб мисли ҳарфҳои як байти шеър — ҳарду муҳим барои сохтани маънӣ.
Панд: Ҳар лаҳзаи ҳаёт арзиш дорад.

5. Муҷдаи ояндаро андешаҳо пайдо кунад,
Бе ҳадаф ҳар нотавон ояндаро расво кунад.
Шарҳ: Фикрҳои хуб ояндаро месозанд; бе ҳадаф оянда нобуд мешавад.
Панд: Оянда аз андешаи имрӯзӣ вобаста аст.

6. Холиқият дар ҳунарҳо бар Худо тақлид нест,
Олиме гӯяд сухан, он ҳам зи тақдири Худо.
Шарҳ: Эҷодкории мардум дар ҳақиқат тақлидкорӣ ба Худо нест — ончи олимон навоварӣ мекунанд он ҳам бо иродаи Ӯст.
Панд: Ҳар ҳунар аз тақдири Илоҳӣ маншаъ мегирад.

7. Ҳар чи кардӣ тӯли солҳо, ҳосилаш имрӯз шуд,
Хоҳиши кас баҳри фардо мурдаро эҳё кунад.
Шарҳ: Корҳои гузаштаат имрӯз натиҷа медиҳанд; орзуи калон метавонад ғайримумкинро ҳам амалӣ кунад.
Панд: Имрӯз меваи дирӯз аст.

8. Сарф кун амволи худро баҳри муҳтоҷу ятим,
Акси он кун сарфаи умрат, нагӯяндат бахил.
Шарҳ: Ба муҳтоҷон кӯмак кун, то умрат самарнок шавад.
Панд: Саховат — сармояи абадист.

9. Беҳтар аст аз солҳо як соати умри хубат.
Шарҳ: Як соати зиндагии арзишманд аз солҳои беҳадаф беҳтар аст.
Панд: Ба сифат аҳамият деҳ, на танҳо ба миқдор.

10. Гуфтанӣ дар сар надорӣ, ҳарзагӯӣ кам намо,
Бо суханпардозият суде набахшӣ ҳечгаҳ.
Шарҳ: Агар чизе барои гуфтан надорӣ, беҳуда сухан нагуй.
Панд: Хомӯшӣ беҳтар аз ҳарзагӯист.

11. Фикри некиро бикардӣ, дар амал иҷро бикун.
Шарҳ: Андешаи хуб бе амал арзише надорад.
Панд: Амал фикрро зинда мекунад.

12. Ҳар касе дурӣ биҷӯяд аз ҳавои нафси худ,
Хорию зорӣ набинад дар ҳаёташ ҳечгаҳ.
Шарҳ: Касе ки аз ҳавасҳои нафсонӣ дур аст, хор намешавад.
Панд: Худназоратӣ — калиди иззат аст.

13. Фарқи байни неку бадро дид бояд бо хирад,
Дар роҳи ҳукми қазоват қозиро дидан чи суд?
Шарҳ: Худамон бояд бо ақл фарқро бинем, на танҳо ба қозиҳо такя кунем.
Панд: Хирад ҳукми аввал аст.

14. Ман зи тақдири Худо тадбири худро дидаам…
Бо вуҷуди ҳар амал, он берун аз тақдир нест.
Шарҳ: Ҳар коре кунем, дар доираи тақдири Худо аст.
Панд: Тадбир кун, вале қазои Худоро бидон.

15. Ҳар чи кардам ё бигуфтам, он ҷавоб омад ба ман.
Шарҳ: Амалу сухан натиҷаи худро дорад.
Панд: Ҳар кор ҷавоб дорад.

16. Аз барои некномӣ солҳо бояд сипар,
Аз барои номи бад кофист якчанд лаҳзае.
Шарҳ: Обрӯ сохтан солҳо мехоҳад, вайрон кардан — як лаҳза.
Панд: Обрӯро эҳтиёт кун.

17. Лоиқи авф аст, бешак, иштибоҳи аввалин,
Бори дуввум иштибоҳи марди оқил аблаҳист.
Шарҳ: Хатои аввал бахшида мешавад, такрори он — нодонӣ.
Панд: Аз хато бояд омӯхт.

18. Як табассум баҳри ёрон беҳтар аст аз симу зар.
Шарҳ: Хушрӯӣ аз мол қиматтар аст.
Панд: Меҳрубонӣ сармояи дилҳост.

19. Аз мақому мансабат дороиҳо ояд ба каф,
Лек бахти беҳтарин номи накӯ андар ҷаҳон.
Шарҳ: Мансаб мол меорад, вале номи нек — бахти ҳақиқӣ.
Панд: Ба обрӯ бештар аз мол биандеш.

20. Ту магӯ: Дунёи мо шуд бевафо,
Балки мо гаштем бо ӯ бевафо.
Шарҳ: Айби бевафоӣ аз худамон ҳам мешавад.
Панд: Аввал худро бибин.

21. Ҳар касе нохӯрда, напӯшида сарват ҷамъ кунад,
Охири умраш харобу худ пушаймонӣ кунад.
Шарҳ: Касе ки мол ҷамъ мекунад, вале истифода намекунад, дар охир пушаймон мешавад.
Панд: Аз неъмат истифода кун.

22. Ҳар киро осон наяст боло шудан андар ҳаёт,
Лек афтодан ба зер, осон бошад ногаҳон.
Шарҳ: Ба даст овардани мақом душвор аст, гум кардан — осон.
Панд: Қадри ҷойро бидон.

23. Ибтидои корҳоро интиҳое оқибат,
Некиву зиштии корат аз Худо пинҳон наяст.
Шарҳ: Ҳар кор авҷу анҷом дорад; Худо аз ҳақиқати он огоҳ аст.
Панд: Корро бо оқибат бин.

24. Мардумон рамзӣ бубинанд он чи омад аз само,
Лек амри ҳақ набинанд, гарчи бошад дар замин.
Шарҳ: Одамон нишонаҳои осмонро мебинанд, вале ҳақро дар зиндагии худ намебинанд.
Панд: Ҳақ дар пеши чашм аст.

25. Ҳар касе хоҳад бимонад баъди мурдан дар ҷаҳон,
Аз худ осоре бимонад, то бигӯянд зинда аст.
Шарҳ: Номи нек ё осори фоиданок — ҳаёти баъд аз марг аст.
Панд: Аз худ мерос бигузор.

26. Нури виҷдон дар тани мо шуълавар аз нури ҳақ,
Ҳар киро виҷдон набвад, ҳар чи хоҳад мекунад.
Шарҳ: Виҷдон чароғи ботинист; бе он инсон ба ҳар кор даст мезанад.
Панд: Виҷдонро зинда нигоҳ дор.

27. Дасти тақдири илоҳӣ бар сари мо бардавом,
Сарнавишти ҳар нафар аз феъли ӯ вобастааст.
Шарҳ: Ҳар чӣ мешавад, дар иродаи Худо аст.
Панд: Ба Худо такя кун.

28. Суҳбати тӯлонӣ кардан нафъ н-орад баҳри кас,
Ҳар гули паҷмурдаро аз гармии хуршед дон.
Шарҳ: Сухани зиёд, мисли гармии зиёди офтоб, метавонад зиён оварад.
Панд: Кӯтоҳгӯйӣ — зебост.

29. Ту сухан кӯтоҳ кун монанди абри навбаҳор,
Суҳбати наҷвои ошиқ ғунчаи гул во кунад.
Шарҳ: Сухани зебо ва кӯтоҳ дилро мекушояд.
Панд: Кӯтоҳ ва ширин бигӯ.

30. Баҳри инсон ишқу имон ҳар ду аз як маҷмаанд,
Дар ҷаҳон бе ҳарду будан айб бошад баҳри кас.
Шарҳ: Ишқ ва имон ҷудонашавандаанд.
Панд: Дилу динро якҷо нигоҳ дор.

31. Пешрафти илми дунё моли аҳли Ғарб шуд,
Во дареғо, аҳли Машриқ дар ҷаҳолат мондааст.
Шарҳ: Ғарб дар илм пеш рафт, Шарқ қафо монд.
Панд: Ба илму пешрафт рӯй биёр.

32. Марди оқил ҳамраҳву ҳамроз бошад бо замон,
Бо ҳадаф оянда бинад, марди ҷоҳил акси он.
Шарҳ: Ақлманд бо замон ҳамқадам аст; ҷоҳил не.
Панд: Замонро дуруст истифода кун.

33. Шараф вақто ки ояд, ту набинӣ,
Валекин баҳри ҳифзаш кӯшише кун.
Шарҳ: Шараф ноаён меояд, вале бояд онро нигоҳ дошт.
Панд: Нигоҳдорӣ аз пайдо кардан муҳимтар аст.

34. Саодати инсон дар парҳезгорист.
Шарҳ: Парҳезгорӣ асоси хушбахтӣ аст.
Панд: Ба тақво часп.

35. Инсони бе манфиат чун дарахти бе сояву бе самар.
Шарҳ: Касе, ки фоида надорад, мисли дарахти хушк аст.
Панд: Фоидаовар бош.

36. Кӯр гардад чашми кас аз рағбати ҳаву ҳавас,
Хоҳиши нафсониро ту ҷавҳари шайтонӣ дон.
Шарҳ: Ҳавас чашмро аз ҳақ мебандад.
Панд: Нафсро идора кун.

37. Бахти инсон хидмати халқ, охири кораш ба хайр,
Бе дами андӯҳу ғам, вақти муносиб мурдан аст.
Шарҳ: Хизмат ба халқ бахт меорад ва марги осон медиҳад.
Панд: Ба мардум хидмат кун.

38. Нафъ н-орад панди ту, худро ба нодонӣ бизан.
Шарҳ: Ба каси нодон панд додан беҳуда аст.
Панд: Вақтатро беҳуда сарф накун.

39. Осмон софу замин шуд пурхатар,
Чунки гардун холӣ аз аҳли башар.
Шарҳ: Замонҳое ҳаст, ки замин аз одамон пур аст, вале осмон аз инсони ҳақиқӣ холӣ.
Панд: На ҳар одам одам аст.

40. Аҳд кардан роҳи осон, бо вафо бояд шудан,
Роҳи дин осону, аммо баҳри халқ мушкил макун.
Шарҳ: Қавл додан осон аст, вафо кардан — душвор.
Панд: Ба ваъда содиқ бош.

41. Гар саодат хоҳӣ дар роҳи ҳаёт,
Розӣ шав бо қисмату шав эҳтиёт.
Шарҳ: Саодат бо қаноат ва эҳтиёт меояд.
Панд: Қаноат кун ва ҳушёр бош.

42. Вақти некиҳо фаромӯшат кунанд,
Гар хато кардӣ, ҳама зикрат кунанд.
Шарҳ: Одамон хубиро зуд фаромӯш мекунанд, вале хаторо не.
Панд: Некиро барои Худо кун.

43. Дар ҳаёт аҳли замонро розӣ кардан мушкил аст,
Роҳи некӣ пеша гиру ту Худоро розӣ кун.
Шарҳ: Ҳамаи одамонро хурсанд кардан номумкин аст.
Панд: Хушнудии Худо аз ҳама муҳимтар аст.

44. Тачрибадорӣ дар ҳаёт аз сад насиҳат беҳтар аст.
Шарҳ: Таҷрибаи шахсӣ аз панд беҳтар меомӯзад.
Панд: Аз таҷриба биомӯз.

45. Ҳукме ту макун бо назар аҳволи касеро,
Ранги шакару ранги намак ҳарду сафеданд.
Шарҳ: Зоҳир фиребанда аст; ҳукмро аз ботин кун.
Панд: Ба зоҳир нагузор.

46. Ҷоҳилеро гарчи бошад савту овози баланд,
Ҳарфу афкораш набошад одамиёнро писанд.
Оқилеро гарчи бошад савт паст андар назар,
Қадри афкораш бувад беҳтар зи марҷону гӯҳар.
Шарҳ: Оқл бо ҳарфи кам, вале пурарзиш беҳтар аз ҷоҳили баландгӯ аст.
Панд: Қимат дар маънӣ аст, на дар садо.

47. Дар ҷавонӣ ҳар касеро хулқи бад шуд ошно,
Аз надомат оқибат бо гиря бар пирӣ расад.
Шарҳ: Ахлоқи бад дар ҷавонӣ оқибат пушаймонӣ меорад.
Панд: Ахлоқи некро аз ҷавонӣ омӯз.

48. Душманат гар дӯст гардад, нафси худ ғолиб шумар,
Дӯст гар душман шавад, мағлуб гаштан ин бувад.
Шарҳ: Бо ғалаба бар нафс душманро дӯст кардан пирӯзист; аз даст додани дӯст шикаст аст.
Панд: Ислоҳ соз, вайрон накун.

49. Баҳси ноҷо дар саодат рамзи бадбахтии халқ,
Менигар Шому Ироқ вайрона баҳри ибрат аст.
Шарҳ: Ҷангу низоъ некӯиро нобуд мекунад; мисоли он кишварҳои вайрон.
Панд: Аз низоъ парҳез кун.

50. Норизоиҳо макун аз умри худ,
Чанд нафар дар орзуи ин даманд.
Шарҳ: Аз ҳаётат шикоят накун — бисёре орзуи зиндагӣ доранд.
Панд: Ба умрат қаноат кун.

---

Шарҳи 40 ҳикматҳо (3353):

1. Хашму қаҳру ҳам ғазаб садҳо муаммо оварад,
Дар раҳии нокомӣ бар сар балоҳо оварад.
Шарҳ: Ғазаб идоранашуда сабаби ҷангу кина, низоъ ва мушкилоти зиёде мегардад. Орому сабур бош, то аз офатҳо наҷот ёбӣ.

2. Ризқу рӯзи бемашаққат аз само нояд ба даст,
Саъй кун дар байни мардум то намонӣ зери даст.
Шарҳ: Худо ризқ медиҳад, аммо талошу меҳнат низ шарт аст. Танбалӣ туро вобаста ва зери фишори дигарон мекунад.

3. Тинҷию оромӣ хоҳӣ, аз гумонҳо дур бош,
Меҳри мардум дар дилу аз душманӣ манфур бош.
Шарҳ: Барои зиндагии осуда ба дигарон бадгумон нашав ва дилатро аз душманӣ пок дор.

4. Захмате каш дар ҷавонӣ, роҳат ояд баъди шаст,
Байни мардум иззату ҳам эҳтиром ояд ба даст.
Шарҳ: Меҳнати ҷавонӣ заминаи оромиву эҳтироми пирист.

5. Махзани асрори худро баҳри номардон магӯ,
Бо пушаймонӣ, ки рӯзе нотавонӣ оядат.
Шарҳ: Сир ва рози шахсиро ба одамони ноаҳл нагӯ, то баъдтар пушаймон нашавӣ.

6. То тавонӣ, байни мардум айби мардонро магӯ,
Бар ҷавонон интиқому роҳи исёнро магӯ.
Шарҳ: Айбҷӯӣ ва ташвиқи ҷавонон ба кинаву шӯриш ҷомеаро вайрон мекунад.

7. То тавонӣ, аз ҳасудон дур бош,
Дар тамаллуқ довари маъзур бош.
Шарҳ: Аз ҳасуд дурӣ ҷӯ, ва дар ҳолати маҷбурӣ ҳам худро паст макун.

8. Аз касе хурди фиребе, чашми худро боз кун,
Гарчи беболу пари, аз назди ӯ парвоз кун.
Шарҳ: Агар касе фиребат дод, боз ҳам ба ӯ такя накун, худро раҳо соз.

9. Душманат гар марди доно, қаҳру нодонӣ макун,
Ҳикматашро гӯш кун, савдои вайронӣ макун.
Шарҳ: Ҳатто аз душмани доно метавон чизе омӯхт; бо ҷаҳл худатро зиён нарасон.

10. Ҳар куҷо даъват набошӣ, сӯи он манзил марав,
Иззати худро бидор, назди ҳар ҷоҳил марав.
Шарҳ: Ба ҷойҳои нолозим нарав, то обрӯят ҳифз шавад.

11. Ҳар чӣ рафт аз дасти ту, афсӯси онро ту махур,
Ноумедиҳо макун аз он чӣ фардо мерасад.
Шарҳ: Гузаштаро пушаймонӣ фоида намекунад, ба фардо умед банд.

12. Зиндагӣ кун дар ҷаҳон, то боқӣ монад номи ту,
То расад бар дигарон бо номи нек пайғоми ту.
Шарҳ: Номи нек ва кори хайр аз одам пас мемонад.

13. Бо тасаввурҳои худ ҳеҷгоҳ магӯ ман олилам,
Бенаво як марди саҳро аз ту донотар бувад.
Шарҳ: Фурӯтан бош, ҳар кас чизеро медонад, ки ту намедонӣ.

14. Ҳар гаҳе ояд ғазаб, бояд забони худ газид,
Варна ҳар ҳарфе барояд, баҳри соҳиб душман аст.
Шарҳ: Дар вақти хашм суханатро нигоҳ дор, то пушаймон нашавӣ.

15. Эҳтироми аҳли илм, гар бо амал шуд воҷиб аст,
Варна беилму амал бошад, дарахти бесамар.
Шарҳ: Илм бе амал беқимат аст, олими бефоида мисли дарахти беҳосил аст.

16. Хидмати модару падар кун, то ту гарди бар камол,
Варна аз фарзанди худ ранҷе биёяд баҳри ту.
Шарҳ: Ба волидайн некӣ кун, то фарзандонат ба ту чунин бошанд.

17. Носазогӯӣ макун аз баҳри рӯзгору замон,
То Худо гӯяд, ки ман ҳастам замона баҳри ту.
Шарҳ: Замон ва тақдирро бад нагӯ, ин ҳама аз иродаи Худост.

18. Рафти дунё баҳри мо ҳеҷ гаҳ набошад бевафо,
Бевафо моем, зеро тарки дунё мекунем.
Шарҳ: Дунё ҳамон аст, ки ҳаст, моем, ки онро тарк мекунем, на он моро.

19. Гар нахоҳӣ аз касе бадгӯӣ андар роҳи худ,
Некӣ кун, то мардумон гӯянд, ки ӯ марди накӯст.
Шарҳ: Бо некият мардумро маҷбур кун, ки хубиятро гӯянд.

20. Ҳар куҷо як марди солеҳ, хуррамӣ онҷо бувад,
Варна марди толиҳе вайрона созад хонаро.
Шарҳ: Одами нек масканро обод мекунад, одами бад — вайрон.
Хуб, ман ҳамин 40 ҳикмати Мӯсозода-ро як ба як шарҳ медиҳам, то маънои амиқашон равшан шавад. Барои ҳар яке аввал матни ҳикмат, баъд тавзеҳ меоям.

21. Дасти қудрат ҳар куҷо хомӯшӣ беҳтар баҳри ту,
Варна бини рӯзи фардо хору гил андар раҳат.
Шарҳ: Баъзан беҳтар аст сукут кунӣ ва чизе нагуӣ, то оқибаташ сахт нашавад.

22. Чоплусию тамаллуқ васфи бадхоҳони даҳр,
Чашми танги ҳосидон сад кинаро барпо кунад.
Шарҳ: Тамаллуқ (таслим шудан барои мақом) хоси одамони бад аст, ва ҳасудон ҳамеша фитна мекунанд.

23. Ақли инсон беҳтарин аз неъмати Парвардигор,
Ҳар, ки қадрашро надонад, ӯ зи ҳайвон бадтар аст.
Шарҳ: Ақл — арзишмандтарин неъмат, ва беақлӣ одамро аз ҳайвон ҳам поёнтар мекунад.

24. Бевафоӣю хиёнат душманӣ орад мудом,
Байни дӯстон дар садоқат рӯиростӣ беҳтар аст.
Шарҳ: Хиёнат дӯстиро мешиканад; ростқавлӣ дӯстиро пойдор мекунад.

25. Гардиши шамсу қамар бо як низоме — ибрат аст,
Бардавомӣ дар ҳаёт танзими роҳи нусрат аст.
Шарҳ: Тартиби табиат (офтобу моҳ) барои инсон сабақ аст, ки дар зиндагӣ низ тартиб ва қоида бояд бошад.

26. Шуҳрату оромӣ хоҳӣ, ғайбати мардум макун,
Варна беҳурмат шавию, қитъа гардад давлатат.
Шарҳ: Ғайбат обрӯро мебарад ва ҳатто сарвати шахсро аз байн мебарад.

27. Дониши комил бихоҳӣ, пайрави Сино бишав,
Лек бо аҳли замона ҳамқадам ҳамроҳ бош.
Шарҳ: Идеали илм — Абӯалӣ Сино, аммо бояд бо замон ҳамоҳанг буд.

28. Донишу ахлоқи неку васфи одам дар замин,
Варна беақлу фарасат зиндагӣ ҳайвонист.
Шарҳ: Илм ва ахлоқи нек — нишонаи инсоният, бе онҳо одам мисли ҳайвон аст.

29. Гар шиносӣ нафси худро, мерави сӯи само,
Вар шиносӣ ғайри худро, мешавӣ аз ҳақ ризо.
Шарҳ: Шинохти худ қадами аввал ба камол ва қаноатмандӣ аст.

30. Беҳтарин неъмат ба дунё хотири ҷамъ асту бас,
Сарвати ҷамъкардаи ту аз барои рӯзи сахт.
Шарҳ: Оромиши рӯҳ беҳтар аз сарват аст, аммо дороӣ низ барои ҳолатҳои зарурӣ лозим аст.

31. Устуворӣ роҳи ҳақ аз илм ва аз ирфон бувад,
Варна ҷаҳлу ҷоҳили ободиро вайрон кунад.
Шарҳ: Пойдории ҳақиқат бо дониш аст; ҷаҳолат ҳама чизро вайрон мекунад.

32. Бадгумон ҳар ҷо, ки бошад, иттиҳод аз байн равад,
Синаи аҳли гумон андар сиёҳӣ ҳамчу дег.
Шарҳ: Бадгумонӣ ҳамбастагиро мешиканад; дилҳои бадгумон мисли дег сиёҳ мешаванд.

33. Кори хайре пеш ояд, ман намехоҳам магӯ,
Варна афсӯсу надомат пирӣ орад баҳри ту.
Шарҳ: Фурсатҳои неккориро аз даст надиҳ, то дар пирӣ пушаймон нашавӣ.

34. Қатраи об беҳтар аст аз нуқра, тиллою зар,
Чун ки ҳар як қатраи об баҳри мо бахшад ҳаёт.
Шарҳ: Об аз ҳама ганҷҳо қиматтар аст, зеро ҳаётро медиҳад.

35. Ту бубин роҳи муҳаббат душманеро дӯст кунад,
Ҳар куҷо бемеҳрӣ бошад, душманӣ пайдо шавад.
Шарҳ: Меҳр душманиро аз байн мебарад, бе меҳр кина пайдо мешавад.

36. Дар сукути олиму ориф ҳазорон ҳикмате,
Ҷоҳилу нодон бубинӣ, доимо гӯяд сухан.
Шарҳ: Сукути донишманд пур аз маънӣ аст, вале нодон бисёргӯву бемаънӣ.

37. Ҳар ки донад ҳадди худро, пос дорад доимо,
Мешавад соҳиби саодат байни мардум бо шараф.
Шарҳ: Одами худшинос ва эҳтиёткор ҳамеша эҳтиром меёбад.

38. Ранҷу заҳматҳои дунё хушсаодат оварад,
Танбаливу беғамӣ бар кас надомат оварад.
Шарҳ: Меҳнат бахт меорад, танбалӣ пушаймонӣ.

39. Фикри инсон тири сайёд мерасад бар ҳар мурод,
Ҳар касе фикре надорад, заҳмат орад баҳри худ.
Шарҳ: Андешаи созанда мақсадро мерасонад, беандеша худ ба худ зиён мерасонад.

40. Аз барои афву исён тавба, истиғфор кун,
Бо ибодат, бо тиловат роҳи худ гулзор кун.
Шарҳ: Барои гуноҳ тавба кун ва бо ибодат роҳи зиндагиро зебо гардон.