КИШВАРИ НУРУ САОДАТ, ТОҶИКИСТОН, ЗИНДА БОД! (2411)
Матни шеър:
Кишвари нуру саодат, Тоҷикистон, зинда бод!
Пешвои боадолат, зеби даврон, зинда бод!
Ин ҳама ободиҳо аз баҳри халқу миллат аст,
Тоҷикистон, доимо бо нури Раҳмон, зинда бод!
Нури истиқлоли давлат ваҳдати миллат бувад,
Дар садоқат бар Ватан Вахшу Бадахшон, зинда бод!
Ваҳдати мо гул кунад аз рамзи Кӯлобу Ҳисор,
Дар табиат гулшану Рашту Зарафшон, зинда бод!
Гардад обод ин Ватан - рушди саноат дар назар,
Дар муҳаббат ҳам рафоқат Суғду Хатлон, зинда бод!
Асли давлатдории мо давлати Сомониён,
Ифтихори миллати, мо даври Сомон, зинда бод!
24.02.2021
Таҳлил:
Шеъри Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода бо номи «Кишвари нуру саодат, Тоҷикистон, зинда бод!» (№2411) як шеъри ватандӯстона ва тараннумгари муҳаббат ба Ватан, Пешво ва арзишҳои истиқлол мебошад. Шарҳу тавзеҳи муфассали ҳар байт:
Байти 1
Кишвари нуру саодат, Тоҷикистон, зинда бод!
Пешвои боадолат, зеби даврон, зинда бод!
Шоир Тоҷикистонро бо ифтихор васф кардааст, ки саршор аз нур (маънавият, маърифат, истиқлол) ва саодат (ободӣ, оромӣ, пешрафт) аст. Ин мазмун аз рӯи ирфон ва идеологияи миллӣ маншаъ мегирад. Дар мисраи дуюм Пешвои миллат яъне Эмомалӣ Раҳмон,ҳамчун инсони боадолат,халқпарвар ва зеби даврон ва замон тасвир шудааст.
Байти 2
Ин ҳама ободиҳо аз баҳри халқу миллат аст,
Тоҷикистон, доимо бо нури Раҳмон, зинда бод!
– Мазмун: Шоир таъкид мекунад, ки тамоми пешравиҳои кишвар ба хотири мардум ва миллат анҷом ёфтаанд, на ба хотири нафари алоҳида. Ва ин ҳама дар зери нури раҳнамоии Раҳмон сурат мегирад — ки ҳам маънии рамзии нур (ҳидоят, илҳом), ва ҳам номи Пешвои миллатро дорад.
Нури Раҳмон – ҳам маънавӣ (нур аз Худо), ҳам шахсӣ (номи Пешво: Эмомалӣ Раҳмон).
Байти 3
Нури истиқлоли давлат ваҳдати миллат бувад,
Дар садоқат бар Ватан Вахшу Бадахшон, зинда бод!
– Мӯсозода истиқлол ва ваҳдатро ҳамчун ду чароғи равшан дар шинохти давлати миллӣ мешиносонад. Ифодаи нури истиқлол бо ваҳдати миллат як воҳиди маънавӣ ва сиёсиро ташкил медиҳад. Мисраи дуюм номи Вахш ва Бадахшон-ро ҳамчун намунаҳои вафодории бар Ватан зикр мекунад,яъне Вахш (ноҳияи дар Хатлон) ва Бадахшон (вилояти Мухтори кӯҳистон) рамзи ягонагии ҷуғрофиёии кишвар мебошанд.
Байти 4
Ваҳдати мо гул кунад аз рамзи Кӯлобу Ҳисор,
Дар табиат гулшану Рашту Зарафшон, зинда бод!
Ифодакунандаи густариши ваҳдат ва субот дар тамоми минтақаҳои кишвар. Кӯлобу Ҳисор рамзи ваҳдати миллӣ буда, бо воҷаи гул иртиботи зебоии зоҳир ва маънавӣ доранд. Дар мисраи дуюм Рашт ва Зарафшон ҳамчун макони зебоӣ ва табиати гулрез тасвир ёфтааст.
Гул (намоди зебоӣ, дӯстӣ ва ваҳдат), табиат (баёни сулҳу оромӣ).
Байти 5
Гардад обод ин Ватан - рушди саноат дар назар,
Дар муҳаббат ҳам рафоқат Суғду Хатлон, зинда бод!
– Шоир ба рушди иқтисодӣ ишора мекунад, махсусан саноат, ки пояи устувори давлатдорист. Бо ҷалби муҳаббат ва дӯстӣ миёни Суғд ва Хатлон ва иттиҳоди онҳо метавон кишварро боз ҳам ободтар сохт.
– Ин байт ҳам равияи иҷтимоӣ дорад ва ҳам иқтисодӣ.
Байти 6
Асли давлатдории мо давлати Сомониён,
Ифтихори миллати мо даври Сомон, зинда бод!
– Дар охир шоир Мӯсозода пояи таърихии давлатдории тоҷиконро ба давраи Сомониён рабт медиҳад. Яъне давлатдории ҳозира идомаи рӯшани анъанаи қадимии миллист ва далели ифтихори миллӣ мебошад.
– Давлати Сомониён барои тоҷикон маънои таҷдиди ҳувият ва нишони аслии давлатдории қадимро дорад.
Хулоса:
Ғазал (ё қасидаи ватандӯстона) бо забони соддаву равон, вале пурмаънӣ ва рамзӣ эҳсоси баланди миллиро тараннум мекунад. Мавзӯъҳои истиқлол, ваҳдат, Пешво, ободӣ, иттиҳоди минтақаҳо ва пайванди таърихӣ бо давлати Сомонӣ хеле ба таври мутаносиб ва ҳамоҳанг баён шудаанд. Он як намунаи шеъри иҷтимоӣ ва ватандӯстӣ дар адабиёти муосири тоҷик мебошад.
АДЛИ ПЕШВОИ ЗАМОН ШУКРОНАИ ДАВРОНИ МО (2747)
Матни шеър:
Адли Пешвои замон шукронаи даврони мо,
Шукри шоҳи додгар Эмомалӣ Раҳмони мо.
Шукри истиқлоли давлат, Парчами миллат баланд,
Ифтихори миллату Исмоили Сомони мо.
Шукри оромии миллат, адли Сарвар дар назар,
Дар масири зиндагӣ шукронаи Раҳмони мо.
Худ навозишҳо кунад аз баҳри муҳтоҷу ятим,
Шукри раҳми Пешво, шукронаи даврони мо.
Марзу буми Тоҷикистон, Рамзи давлат ҳам Нишон,
Хоки поки Тоҷикистон сурмаи чашмони мо.
Шукри халқи Тоҷикистон, шукри хоки ин Ватан,
Шукри адли Пешво Эмомалӣ Раҳмони мо.
14.02.2022
Таҳлил:
Ин шеъри ватандӯстонаи Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода бо номи «Адли Пешвои замон — шукронаи даврони мо» (№2747), ки санаи 14 феврали соли 2022 навишта шудааст, як навъ қасидаи мадҳия дар васфи Пешвои миллат яъне Эмомалӣ Раҳмон ва неъматҳои истиқлолу суботи Тоҷикистон мебошад. Зиёда аз васф, ин шеър шукрона ва сипоси шоир аст ба раҳбари одил ва ба фазои орому ободи кишвар.
Байти 1
Адли Пешвои замон шукронаи даврони мо,
Шукри шоҳи додгар — Эмомалӣ Раҳмони мо.
– Мазмун: Адл (адолат) ҳамчун бузургтарин неъмату арзиш шинохта шудааст. Пешвои замонро шоир ба ҳайси шоҳи додгар (малики одил) медонад ва инро сабаби шукронаи насли имрӯза медонад.
– Таъкид: "Шукронаи даврони мо" — яъне мо дар айёми неку одилона зиндагӣ мекунем ва ин аз раҳбари одил аст.
– Рамз: Шоҳ — рамзи ҳокими комил, Раҳмон — ишора ба Эмомалӣ Раҳмон ва рамзи раҳмат.
Байти 2
Шукри истиқлоли давлат, Парчами миллат баланд,
Ифтихори миллату Исмоили Сомони мо.
– Шоир ба истиқлоли давлатӣ ва парчами миллӣ ифтихор мекунад ва шукрона мегуяд,зеро парчам ба осонӣ баланд ва муътабар намешавад, агар худшиносӣ ва раҳбарии дуруст набошад.
– Таърих: Исмоили Сомонӣ, поягузори давлати тоҷикон ва рамзи давлатдории миллӣ зикр мешавад.
Шоир робитаи таърихиро миёни Пешво ва Сомониён пайванд медиҳад, ки як хусусияти шеъри ватандустонаи Мӯсозода аст.
Байти 3
Шукри оромии миллат, адли Сарвар дар назар,
Дар масири зиндагӣ шукронаи Раҳмони мо.
Сулҳ ва оромӣ яке аз неъматҳои гаронбаҳо дар ҳар ҷомеа аст. Ин оромӣ аз раҳбарии одил бармеояд.
«Дар масири зиндагӣ» — яъне дар роҳи рӯзгор ва зиндагии ҳаррӯза мардуми оддӣ низ ин адлро эҳсос мекунад.
Мафҳуми “Раҳмони мо”: ҳам рамзии илоҳӣ (рамзи раҳмати Худо), ҳам номгузории Пешво.
Байти 4
Худ навозишҳо кунад аз баҳри муҳтоҷу ятим,
Шукри раҳми Пешво, шукронаи даврони мо.
Пешво ҳамчун раҳбари раҳмдил тасвир шудааст, ки ба эҳтиёҷмандон ва ятимон ғамхорӣ мекунад.
Ғамхорӣ ба ятим ва муҳтоҷ фазилатест, ки дар фарҳанги ҳазорсолаи миллат ва ирфони орифон муҳим аст.
Шоир Пешворо ба шахсияти хайрхоҳ ва одил васф карда, эҳсоси раҳматро дар миёни мардум возеҳ нишон медиҳад.
Байти 5
Марзу буми Тоҷикистон, Рамзи давлат ҳам Нишон,
Хоки поки Тоҷикистон — сурмаи чашмони мо.
Мақоми муқаддасии Ватан. Марзу бум, рамзҳо (нишон, парчам) ва хоки Ватан барои шоир муқаддас ва меҳрбахшанд.
Истиораи баланди шоирона «Хоки поки Тоҷикистон — сурмаи чашмони мо» — яъне то ин дараҷа маҳбубу азиз аст, ки мисли сурмаи чашм боиси зебоиву рӯшанбинӣ мебошад.
– Эҳсоси ватандории шоир баланд ва шоирона аст.
Байти 6
Шукри халқи Тоҷикистон, шукри хоки ин Ватан,
Шукри адли Пешво — Эмомалӣ Раҳмони мо.
Дар байти ҷамъбастӣ се омил ҳамчун сабаби шукрона номбар мешаванд:
Халқи Тоҷикистон (мардумсолорӣ, ваҳдат),
Хоки Ватан (мулки муқаддас),
Адли Пешво (одил будани раҳбар),
Хулоса:
Шеъри мазкур як мадҳияи ватандӯстона аст.
Бо забони равону мавзун, пур аз таъбиру истиора ва маъноҳои баланд навишта шудааст.
ТИНАТИ ГУЛҲОИ РАНГИН ДАР ГУЛОБ АФТОДААСТ (1865)
Матни шеър:
Тинати гулҳои рангин дар гулоб афтодааст,
Раҳмати дилҳои сангин бениқоб афтодааст.
Мушку анбар гар ту дидӣ дар гулобе ё ниқоб,
Қимати гулҳои мушкин беҳисоб афтодааст.
Боданӯшӣ, бангу афюн сад ҷунун орад ба ту,
Иллати ин номи нангин дар шароб афтодааст.
Лаззати об ар бидонӣ, шӯру талхӣ рамзи баҳр,
Қисмати дарёи ширин аз саҳоб афтодааст.
Бо шаҳомат чуғзу лочин дӯрӣ ҷӯяд худ ба худ,
Ғафлати авлоди Одам чун сароб афтодааст.
Номаи девон чу омад нақши дунёро бубин,
Давлати дунёи рангин дар китоб афтодааст.
Вақти оромӣ ба нармӣ ту дуо кун, эй Ҳусайн,
Фурсати наҷвои омин мустаҷоб афтодааст.
08.03.2020
Таҳлил:
Ғазали(1865 )ирфонӣ ва пурмафҳуми Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода бо истифода аз рамзҳо ва тасвирҳои зебои табиӣ, фалсафӣ ва ахлоқӣ андешаҳои амиқеро ироа мекунад. Шарҳу тавзеҳи ҳар байтро бо назари адабӣ ва ирфонӣ чунин метавон пеш ниҳод:
Тинати гулҳои рангин дар гулоб афтодааст,
Раҳмати дилҳои сангин бениқоб афтодааст.
"Тинат" маънои сиришт, моҳият ва асолат дорад. Гуфта мешавад, ки тинати гулҳо — яъне латифӣ, рангинӣ, атр ва зебоии онҳо — дар гулоб, ки маҳсули фишор ва софшавии гул аст, ҷой гирифтааст.
Байти дувум мисоли ирфонӣ дорад: дилҳои сангин, яъне одамони сахтдил, вақте ки бо раҳмат ва ишқи илоҳӣ рӯ ба рӯ мешаванд, ниқоб аз чеҳра меафтад ва воқеияти ботиниашон ошкор мешавад.
Маҳорат ва моҳияти зотӣ дар фишорҳо ва тозагии ботин зоҳир мешавад, ва раҳмат ҳар сахтдилро мекушояд.
Мушку анбар гар ту дидӣ дар гулобе ё ниқоб,
Қимати гулҳои мушкин беҳисоб афтодааст.
Мушк ва анбар аз беҳтарин анвоъи атрҳо ҳастанд, аммо агар ин гуна атрҳо дар гулоб ё ниқоб дида шаванд, маънии байт ин аст, ки гулҳо на танҳо зебоӣ доранд, балки бо арзишҳои олӣ (мускин – хушбӯй ва асил) низ саршоранд.
Зоти поку латиф дар ботин ва зоҳир дорои арзиши беҳисоб аст — агар гулобро рамзи ботин ва ниқобро рамзи зоҳир донем.
Боданӯшӣ, бангу афюн сад ҷунун орад ба ту,
Иллати ин номи нангин дар шароб афтодааст.
Байти мазамматкорона ва ахлоқӣ аст. "Боданӯшӣ" ва истифодаи бангу афюн на танҳо роҳи гумроҳӣ аст, балки сабаби ҷунун ва ҳалокат мешавад. Калимаи "шароб" дар адабиёт ду маънӣ дорад:
– шароби маънавӣ, ки ишқи илоҳист;
– шароби моддӣ, ки мамнӯъ аст ва бадном шудааст.
Иллати бадном шудани "шароб" ба истифодаи он ба таври нафсонӣ аст, на маънавӣ. Ҳушёрию тозагӣ аз манфиатҳост, на мастӣ.
Лаззати об ар бидонӣ, шӯру талхӣ рамзи баҳр,
Қисмати дарёи ширин аз саҳоб афтодааст.
Шӯру талхии баҳрро рамзи пуршӯрии зиндагӣ ва талхиҳои роҳи ирфон бояд донист. Аммо "дарёи ширин" — яъне дарёе, ки оби софу ширин дорад, "саҳоб" — абр аст, ки бориш мекунад. Яъне, агар чизе поку ширин аст, аз боло, аз раҳмати осмонӣ меояд.
Бахт ва покӣ насиби касест, ки бо софдилӣ ва пайваста бо осмон (саҳоб) дар иртибот аст.
Бо шаҳомат чуғзу лочин дӯрӣ ҷӯяд худ ба худ,
Ғафлати авлоди Одам чун сароб афтодааст.
Чуғз — рамзи шаб, ҷаҳолат ва бадбахтӣ; лочин — паррандаи шикорчӣ ва нерӯманд ҳардуи онҳо ҳеҷ вақт дар як мақом нестанд.Шоҳин бошад рамзи инсонҳои бузург аст,агар инсонҳо дар ғафлат афтанд ҳамаи амалҳои некашон фоида намекунад.
Инсон табиатан шоҳинзода ,беҳтарин махлуқи дунё ва азизу мукаррам аст. Вале агар аз ҳақиқат ва шинохти худ ғофил монад, тамоми қудрати маънавии ӯ аз даст меравад ва зиндагияш чун сароб — пурнамо, вале холи мегардад.
Номаи девон чу омад нақши дунёро бубин,
Давлати дунёи рангин дар китоб афтодааст.
Бо ишора ба “Девони ашъор”, муаллиф мегӯяд, ки ҳама шукӯҳ ва шеваҳои зиндагии дунёро дар китоб, дар назм, метавон ёфт.
Ҳикмат ва маънии зиндагӣ дар дониш, сухан ва девони ашъор инъикос ёфтааст. Китоб — сарчашмаи давлати маънавӣ аст.
Вақти оромӣ ба нармӣ ту дуо кун, эй Ҳусайн,
Фурсати наҷвои омин мустаҷоб афтодааст.
Ин байти ниҳоят ирфонист. Муаллиф бо номи худ ба худ муроҷиат мекунад. Мегӯяд, ки дар замони оромӣ ва нармӣ бояд дуо кард, на фақат дар лаҳзаи душворӣ. Зеро он фурсатҳое, ки бо ихлос ва оромӣ мегӯӣ “омин”, қобили қабул ва мустаҷоб аст.
Беҳтарин лаҳза барои дуо ва иртибот бо Худо лаҳзаҳои оромӣ ва ихлос аст. Наҷво дар оромӣ баракат меорад.
Ин ғазали ирфонӣ аз масоили зоти инсон, шинохти ҳақиқии неъматҳо, ҳушдор аз ғафлату зоҳирпарастӣ, даъват ба маърифат ва арзиши китобу дуо сухан мекунад. Бо рамзҳои шигифтангезу пуробуранг ва иртиботи табиату инсон, Мӯсозода фалсафаи зиндагиро бо нафаси орифона тасвир мекунад. Ҳар байт як дарси ахлоқ ва ирфон аст.
ЭЪЛОМИЯИ ХУҶАНД (3880)
Матни шеър:
Қиссаи таърихи омад баҳри миллат дар Хуҷанд,
Иди Наврӯз бо бузургон зикри он шуд дилписанд.
Ҷашни Наврӯз қутбнамоу Тоҷикистон муқтадо,
Пешвои миллати мо бо садоқат раҳнамо.
Раҳбари қирғизу узбек Содиру ҳам Мирзиё,
Миизбон олимақом Эмомалӣ Раҳмони мо.
Сулҳу дӯсти байни се халқ муҷдаҳо бар мо расид,
Ҷовидон Эъломия бар мардуми дунё расид.
Дар Хуҷанд Эъломия имзо бишуд дар иттиҳод,
Халқ бигуфто ваҳдати мо бо муҳаббат зинда бод!
Раҳбари се мамлакат болои сар парчам буд,
Шуд муайян бо адолат бе хато хатти ҳудуд.
Баҳри миллат ин санадҳо армуғони бо бақо,
Дар Хуҷанд имзо бикарданд дӯстони бо вафо.
Тоҷику ӯзбеку қирғиз чун бародар дар яқин,
Роҳи дӯстиро бидонад ҳар,ки бошад нек бин.
Қалъаи шаҳри Хуҷанд тобанда шуд чун офтоб,
Нури имзо васфи он поянда монад дар китод.
Ҷашни Наврӯз бо сафо машҳӯр гашта дар ҷаҳон,
Дар Хуҷанди бостон Эъломия шуд ҷовидон.
Аҳду паймону садоқат дар миёни дӯстон,
То абад поянда бошад ҳамчу роҳи Каҳкашон.
Ту таманно кун Ҳусайно баҳри мардум иттиҳод,
Рамзи ободӣ расонад халқи моро бар мурод.
17.06.2025 10:13
Таҳлил:
«Эъломияи Хуҷанд»-и Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода таҳия шудааст, ки он барои нашр дар маҷаллаҳои илмӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ мувофиқ мебошад.
Эъломияи Хуҷанд — манзумаи ваҳдати минтақавӣ ва ойинаи сиёсати фарҳангӣ
Шеъри «Эъломияи Хуҷанд» аз зумраи осори иҷтимоиву сиёсӣ ва ватандӯстонаи Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода буда, дар заминаи воқеаи муҳими таърихӣ — имзои созишномаи дӯстӣ ва муайянсозии сарҳадҳо байни роҳбарони се кишвари Осиёи Марказӣ (Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон) дар шаҳри бостонии Хуҷанд ба навор омадааст. Шеър на танҳо ёддоштест аз як рӯйдоди дипломатӣ, балки бозгӯкунандаи фазои ахлоқиву маънавии замон ва ҳадафҳои геосиёсии минтақа мебошад.
Шеъри мазкур аз ҷашни Наврӯз, ба муносибати вохӯрии се роҳбари давлатҳо — Эмомалӣ Раҳмон, Шавкат Мирзиёев ва Содир Ҷапаров дар шаҳри Хуҷанд сурат гирифтааст. Дар ҷараёни ин мулоқот созишномаҳои муҳими сиёсӣ, аз ҷумла эъломияи ҳамдилӣ ва муайян кардани хатти сарҳадҳо, ба имзо расиданд. Мавқеи Хуҷанд ҳамчун маркази фарҳангиву дипломатӣ дар ин рӯйдод таъкид мегардад
Мӯсозода шеърро дар қолаби назми классикии бо вазни мутақориб навишта, вале бо мазмуни муосири сиёсӣ ва иҷтимоӣ пур кардааст. Забон равон, шевову ороста бо ибораҳои илҳомбахши ватанӣ ва симоҳои адабӣ (ташбеҳ, рамз ва истиора) мебошад.
Се ситора, се муҳаббат, се садоқат, се вафо,
Баста Аҳди дӯстӣ андар фазои босафо.
Ин ҷо "се ситора" рамзи се раҳбари давлат аст, ки бо муҳаббат ва вафо паймони дӯстӣ бастаанд. Шоир ин амалро ҳамчун рӯйдоди муқаддас ва поянда ба қалам медиҳад.
Мавзӯи меҳварии шеър — сулҳи доимӣ ва ҳамзистии осоиштаи миллатҳои тоҷик, ӯзбек ва қирғиз аст. Муаллиф бо ишора ба имзо шудани эъломия дар фазои Наврӯз, эҳсоси ҳамбастагии фарҳангиро низ мустаҳкам мекунад.
Рисолати Пешвои миллат
Дар шеъри мазкур нақши калидии Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун роҳбари ташаббускор ва мизбони сулҳ таърифу таҳлил мегардад. Байтҳои дуюм ва сеюм равшан ин масъаларо бозгӯ мекунанд.
Арзишҳои дӯстӣ ва садоқат
Мӯҳтавои шеър бо паёмҳои муҳаббат, садоқат, вафо ва адолат дар ҳамкориҳои сиёсӣ ва инсонӣ пур шудааст. Шоир аз дӯстӣ ҳамчун арзиши муқаддас ёд мекунад. Мӯсозода Хуҷандро ҳамчун шаҳри сулҳ, даргоҳи пурфайзу бобаракот,таъриф мекунад. Қалъаи таърихии он дар шеър рамзи нур ва китобати таърихӣ шудааст:
Қалъаи шаҳри Хуҷанд тобанда шуд чун офтоб,
Нури имзо васфи он поянда монад дар китоб.
Нақши рамзҳо ва ифодаҳои шеърӣ
Каҳкашон — рамзи ҷовидон будани аҳду паймон.
Офтоб — рамзи нур, фаҳмиш ва тавсифи таърихӣ.
Наврӯз — рамзи зебоӣ, эҳё, фарҳанг ва башардӯстӣ.
Шеъри мазкур намунаи равшани он аст, ки чӣ гуна назм метавонад ба воситаи густариши маънӣ ва эҳсосот паёми беҳтарин ва арзишҳои миллиро ба ҷомеа бирасонад. Ин амал на бо хушкии адабиёт балки бо шевогии забони поэтикӣ сурат мегирад.
ПОЭЗИЯИ МӮСОЗОДА ОИДИ ЭЪЛОМИЯИ ХУҶАНД (3920)
Матни шеър:
Боз сулҳи дигаре тавлид гардид дар Хуҷанд,
Рӯзи Наврӯзи аҷам бо дӯстони дилписанд.
Тоҷикистон муқтадову, Тоҷикистон раҳнамо
Ин ҳама аз ҳиммату сидқу сафои Пешво.
Раҳбари қирғизу узбек Содиру Шавкат ба ҳам
Миизбон олимақом Эмомалӣ Раҳмони мо.
Се ситора,се муҳаббат, се садоқат се вафо
Баста Аҳди дӯстӣ андар фазои босафо.
Шуд Хуҷанди бостон даргоҳи пурфайзи сабо
Мӯҳри Ваҳдат насб гардид байни се МАрди сахо!
Раҳбари се мамлакат бо парчаму ҳарфи дуруд
Шуд муайян бо адолат бе хато хатти ҳудуд.
Баҳри миллат ин санадҳо армуғони бебаҳост
Армуғони зиндагӣ сарчашмаи меҳру вафост
Тоҷиику ӯзбеку қирғиз чун бародар дар яқин,
Дӯстони бомуруват, қадрдону дурбин
Қалъаи шаҳри Хуҷанд тобанда шуд чун офтоб,
Нури имзо васфи он поянда монад дар китоб.
Ҷашни Наврӯз бо сафо машҳур гашта дар ҷаҳон,
Файзи дигар дошт ин ид дар ҳузури дӯстон
Аҳду паймону садоқат дар миёни дӯстон,
То абад поянда бошад ҳамчу роҳи Каҳкашон.
Орзу бинмо Ҳусайно баҳри мардум иттиҳод,
Дӯстиҳо мерасонад халқи моро бар мурод.
03.08.2025 10:13
Таҳлил:
ШАРҲИ "ПОЕЗИЯИ ЭЪЛОМИЯИ ШАҲРИ ХУҶАНД"
Поезияи Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода (№3920) як навъ қасидаи таърихи-ижтимоӣ ва ватандӯстона аст, ки дар робита ба як воқеаи муҳим — эълони ҳуҷҷат ва созишномаи байнисеҷонибаи раҳбарони Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон дар шаҳри Хуҷанд — эҷод шудааст.
1. Мавзӯъ ва муҳтавои умумӣ
Шеър аз рӯйи мазмун якҷо вақеанигор ва ҳадафмандона эҷод шуда аст. Дар он воқеаи мушаххас — имзои аҳдномаи дӯстӣ ва таъйини хатти марзҳо байни се кишвар — ба таври рамзӣ ва ҳикматомез тасвир шудааст. Шоир онро бо Ҷашни Наврӯз пайваст намуда, паёми сулҳ, ваҳдат ва ҳамзистии мардумони се кишварро баён мекунад.
2. Сохтор ва қисматҳо
Шеърро метавон шартан ба панҷ бахш ҷудо кард:
I. Сулҳ ва Наврӯз (байтҳои 1–2)
Боз сулҳи дигаре тавлид гардид дар Хуҷанд,
Рӯзи Наврӯзи аҷам бо дӯстони дилписанд.
Дар ин ҷо рамзи Наврӯз — таҷдиди ҳаёт ва сулҳ — бо воқеаи сиёсӣ пайванд меёбад. Хуҷанд ҳамчун маркази меҳмоннавоз ва шаҳри таърихӣ нишон дода шудааст.
II. Нақши Пешвои миллат (байтҳои 3–4)
Тоҷикистон муқтадову, Тоҷикистон раҳнамо.
Ин ҳама аз ҳиммату сидқу сафои Пешво.
Муаллиф таваҷҷуҳи хонандаро ба сарварии Эмомалӣ Раҳмон ҷалб мекунад ва сулҳу ваҳдатро аз ҳиммати шахсии ӯ медонад.
III. Иттиҳоди се раҳбар (байтҳои 5–8)
Раҳбари қирғизу узбек Содиру Шавкат ба ҳам,
Мизбон олимақом Эмомалӣ Раҳмони мо.
Се раҳбар — Содир Ҷабборов (Қирғизистон), Шавкат Мирзиёев (Ӯзбекистон) ва Эмомалӣ Раҳмон (Тоҷикистон) — бо унвони се ситора (рамзи нур ва умед) тасвир шудаанд.
Аҳдномаи дӯстӣ ва муҳри ваҳдат баёнгари нақшаи таърихӣ ва руҳияи ҳамкорӣ аст.
IV. Хатти марзҳо ва аҳамияти ҳуҷҷатҳо (байтҳои 9–12)
Шуд муайян бо адолат бе хато хатти ҳудуд.
Ин ҷо шоир ҳадафи асосии мулоқот — муайян кардани хатти сарҳадҳо бо роҳи одилона — ро таъкид мекунад ва онро ҳамчун армуғони бебаҳо барои мардум медонад. Ин тасвир ҳадафи сулҳи пойдор ва осоиштаи марзҳо-ро ифода мекунад.
V. Иттиҳод ва орзуи оянда (байтҳои 13–18)
Тоҷиику ӯзбеку қирғиз чун бародар дар яқин…
Дар қисми поёнӣ шоир паёми асосии худро баён мекунад:
Иттиҳод — ҳамчун калиди хушбахтии мардум.
Дӯстӣ ва вафо — ҳамчун мероси ҷовидон.
Орзуи шоир — ҳамеша пойдор мондани ин аҳдномаҳо, то монанди роҳи Каҳкашон абадӣ бошанд.
3. Унсурҳои бадеӣ
Ташбеҳ ва рамз: Се раҳбар — се ситора, аҳдномаи дӯстӣ — муҳри ваҳдат.
Талмеҳ: Наврӯз ҳамчун рамзи сулҳ ва таҷдид.
Такрори рамзҳои мусбат: сулҳ, ваҳдат, муҳаббат, садоқат.
Истифодаи анвоъи санъат: ҳамсадоӣ дар “се муҳаббат, се садоқат, се вафо” таъсири оҳангӣ меафзояд.
4. Мавқеи сиёсӣ ва иҷтимоӣ
Шеър на танҳо як асари бадеӣ, балки як санади таблиғгарона аст, ки дар он:
Воқеаи воқеӣ (имзои созишнома) сабт шудааст.
Шахсиятҳои сиёсии замон бо эҳтиром ном бурда мешаванд.
Паёми сулҳу иттиҳод ба мардум ва кишварҳои ҳамсоя мерасад.
5. Хулоса
Ин шеър намунаи поэзияи замонавии ватанпарастона аст, ки:
Ҳодисаи сиёсии воқеиро бо арзишҳои фарҳангӣ мепайвандад.
Хуҷандро ҳамчун шаҳри рамзии сулҳ муаррифӣ мекунад.
Дӯстию ваҳдати се миллатро ҳамчун мероси ҷовидон тасвир мекунад.
ТОҶИКИСТОН МЕҲАНИ МАН, ТАХТИ СУЛТОНИ МАН АСТ (1775)
Матни шеър:
Тоҷикистон меҳани ман, тахти султони ман аст,
Ёдгоре аз асолат, мулки Сомони ман аст.
Миллати тоҷик ба олам шуҳраташ поянда шуд,
Илму ирфону муҳаббат роҳи кайҳони ман аст.
Роҳи кайҳон илми миллат, воҷаҳои суғдиён,
Маънии рамзи ҳаёташ роҳи осони ман аст.
Дастрас бошад ба неъмат, қатраҳо ояд ба даст,
Ҳикматаш андар назарҳо рӯзи борони ман аст.
Шодбошиҳо бигӯям халқу миллат дар назар,
Дар раҳи меҳру садоқат гул ба домони ман аст.
Дар ҳикоятҳои мардум назми ту мавзун, Ҳусайн,
Васфи меҳанро бигӯ, ки назми бурҳони ман аст.
20.01.2020.
Таҳлил:
1. Шарҳи "ТОҶИКИСТОН МЕҲАНИ МАН, ТАХТИ СУЛТОНИ МАН АСТ"
Шеъри Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода — «Тоҷикистон меҳани ман, тахти султони ман аст» (№1775, 20.01.2020) — ро бо тафсири муфассал, аз ҷиҳати мазмун, тасвир, унсурҳои бадеӣ ва паёми ирфонӣ.
Ин шеър аз зумраи осори ватандӯстонаи Мӯсозода мебошад, ки ҳамзамон дар он ифтихор аз таъриху фарҳанг, ваҳдати миллӣ ва иртиботи наслҳои гузаштаву ҳозира бо забони рамзҳои шоирона ифода шудааст. Дар он ватан ҳамчун арзиши муқаддас ва манбаи ҳувияти миллӣ мавқеи марказӣ дорад.
2. Шарҳи байт ба байт
Байти 1
Тоҷикистон меҳани ман, тахти султони ман аст,
Ёдгоре аз асолат, мулки Сомони ман аст.
"Меҳани ман" – таъкид бар шахсӣ ва ҳисси соҳиби ҳақиқӣ будани Ватан.
"Тахти султони ман" – рамзи қудрат, шараф ва ифтихори миллӣ.
"Ёдгоре аз асолат" – ишора ба решаҳои қадима ва покизагии фарҳанги тоҷикон.
"Мулки Сомони ман" – зикри сулолаи Сомониён, ки рамзи эҳёи давлатдории тоҷикон ва шукуфоии илм, фарҳанг ва санъат аст.
Маънои умумӣ: Шоир Ватанро на танҳо сарзамин, балки тахти султонии меросӣ медонад, ки аз давраи Сомониён бо асолати худ боқӣ мондааст.
Байти 2
Миллати тоҷик ба олам шуҳраташ поянда шуд,
Илму ирфону муҳаббат роҳи кайҳони ман аст.
"Миллати тоҷик... шуҳраташ поянда шуд" – таъкид бар он, ки шӯҳрати тоҷикон аз қадим то имрӯз пойдор аст.
"Илму ирфон" – ду сутуни асосии тамаддуни тоҷикон: дониш ва маърифат.
"Муҳаббат" – омили ваҳдат ва инсонгароӣ.
"Роҳи кайҳонӣ" – маҷоз аз баландтарин мақому паҳнои ҳадафҳо, яъне ин арзишҳо моро то осмон мебаранд.
Маънои умумӣ: Шӯҳрати тоҷикон бар пояи илму маърифат ва муҳаббат аст ва ин арзишҳо то баландтарин қуллаҳо роҳ мекушоянд.
Байти 3
Роҳи кайҳон илми миллат, воҷаҳои суғдиён,
Маънии рамзи ҳаёташ роҳи осони ман аст.
"Воҷаҳои суғдиён" – ишора ба забони бостонии суғдӣ, ки аз қадим мероси тоҷикон аст.
"Маънии рамзи ҳаёташ" – ҳар калима ва рамзи забон ҳамчун рамзи зиндагӣ.
"Роҳи осон" – маънои он, ки пайравӣ аз решаҳои фарҳангӣ роҳи муваффақиятро осон мекунад.
Маънои умумӣ: Забон ва фарҳанги қадимаи тоҷикон (аз суғдиён то имрӯз) роҳнамои ҳаёт аст ва пайравӣ аз он моро ба пеш мебарад.
Байти 4
Дастрас бошад ба неъмат, қатраҳо ояд ба даст,
Ҳикматаш андар назарҳо рӯзи борони ман аст.
"Қатраҳо ояд ба даст" – рамзи он ки ҳар кӯшиш натиҷа медиҳад, ҳарчанд кам-кам.
"Рӯзи борон" – рамзи фаровонӣ ва баракат.
"Ҳикматаш... рӯзи борон" – ҳаёт пур аз ҳикмат аст, мисли борон, ки қатра-қатра заминро сероб мекунад.
Маънои умумӣ: Неъмат ва баракат тадриҷан ба кас мерасад, мисли қатраҳои борон, вале ҳикматаш бузург ва пурсамар аст.
Байти 5
Шодбошиҳо бигӯям халқиву миллат дар назар,
Дар роҳи меҳру садоқат гул ба домони ман аст.
"Шодбошиҳо" – дуо ва орзуи нек барои миллат.
"Гул ба домони ман" – рамзи хушбахтӣ, муваффақият ва дастовард.
"Роҳи меҳру садоқат" – роҳи вафодорӣ ба Ватан ва дӯстдорӣ миёни мардум.
Маънои умумӣ: Ман дар роҳи муҳаббат ва вафодорӣ ба миллат бахтманд ҳастам ва ҳамеша барои мардум шодбош мегӯям.
Байти 6
Дар ҳикоятҳои мардум назми ту мавзун, Ҳусайн,
Васфи меҳанро бигӯ, ки назми бурҳони ман аст.
"Назми ту мавзун" – таъриф аз худи шоир ва устувории сабки шеър.
"Васфи меҳан" – мавзӯи асосӣ ва устувори эҷод.
"Назми бурҳон" – шеър ҳамчун далели равшан (бурҳон) барои муҳаббат ба Ватан.
Маънои умумӣ: Шеърҳои ту, Ҳусайн, бо зикри Ватан далели равшани муҳаббат ва садоқатанд.
3. Унсурҳои бадеӣ
Талмеҳ: ишора ба сулолаи Сомониён, забони суғдӣ.
Ташбеҳ: “тахти султони ман” барои рамзи шараф ва қудрат.
Маҷоз: “гул ба домон” рамзи бахт.
Истиора: “рӯзи борон” рамзи фаровонӣ ва баракат.
Садонокӣ: такрори садоҳои “ман аст” барои устувории маънӣ.
4. Паёми шеър
Ин шеър даъват ба ваҳдати миллӣ, ифтихор аз таърихи худ, пос доштани забон ва фарҳанг, ва пайравӣ аз арзишҳои илму маърифат мебошад. Шоир мехоҳад бигӯяд, ки решаҳои асили тоҷикон моро то қуллаҳои кайҳон мебаранд ва ҳар фарди миллат бояд онҳоро пос дорад.
ШУКРИ ИСТИҚЛОЛИ ДАВЛАТ, ПАРЧАМИ МИЛЛАТ БАЛАНД (833)
Матни шеър:
Шукри истиқлоли давлат, Парчами миллат баланд,
Баҳри халқи Тоҷикистон Пешво шуд дилписанд.
Рози мардум ҷо ба ҷо андар Суруди миллият,
Шуд Нишони давлатӣ аз ҳафт ахтар арҷманд.
Кишвари илмию дониш, Тоҷикистони азиз,
Ҳар Паёми Сарвари ту ҳаст чун андарзу панд.
Дар диёри тоҷикон ранҷиш набошад ҳеҷ гоҳ,
Гар касе бадхоҳ шуд, бо сар бияфтад дар каманд.
Шукри истиқлол гӯву шукри ваҳдат, эй Ҳусайн,
Роҳи ҳамвори садоқат аз Душанбе то Хуҷанд.
Миллати тоҷик дар асл вориси Сомониён,
Рамзи давлатдорияш бар мо расида бегазанд.
Тоҷикистон, номи некат то абад поянда бод!
Пешвои халқу миллат бод доим сарбаланд!
10.01.2018.
Таҳлил:
Шарҳи "ШУКРИ ИСТИҚЛОЛИ ДАВЛАТ, ПАРЧАМИ МИЛЛАТ БАЛАНД"
Шарҳи илмии ғазали «Шукри истиқлоли давлат, парчами миллат баланд» (833)
Эҷоди: Шоир Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода
1. Муқаддима
Ин ғазал ба жанри шеърҳои ватандӯстона ва сиёсӣ-ҷашнӣ тааллуқ дорад. Он дар заминаи таъкиди арзишҳои истиқлолият, ваҳдати миллӣ, пайванд бо гузаштаҳои давлатдории тоҷикон ва нақши Пешвои миллат суруда шудааст.
2. Таҳлили банд ба банд (байт ба байт)
Байти 1
Шукри истиқлоли давлат, Парчами миллат баланд,
Баҳри халқи Тоҷикистон Пешво шуд дилписанд.
Ин ҷо шоир бо калимаи калидии "шукр" оғоз мекунад, ки на танҳо маънои миннатдорӣ, балки эҳсоси масъулиятро низ мерасонад.
Парчами миллат баланд — рамзи истиқлол, ва дар адабиёти сиёсии муосир нишонаи сарфарозии миллӣ мебошад.
Пешво шуд дилписанд — ишора ба Роҳбари давлат ҳамчун шахсияти муттаҳидкунанда, ки бо ихлос ва интихоботи мардум қабул шудааст.
Байти 2
Рози мардум ҷо ба ҷо андар Суруди миллият,
Шуд Нишони давлатӣ аз ҳафт ахтар арҷманд.
Суруди миллӣ ва Нишони давлатӣ — ду рукни асосии рамзҳои истиқлолият.
"Рози мардум" маънои ирода, орзу ва шодии умумимиллӣ дорад.
"Ҳафт ахтар" — ишора ба ҳафт ситора дар нишони давлатӣ, ки ҳар яке маънои хоси рамзӣ (ҷанбаҳои фарҳангӣ, таърихӣ ва тамаддунӣ) дорад.
Байти 3
Кишвари илмию дониш, Тоҷикистони азиз,
Ҳар Паёми Сарвари ту ҳаст чун андарзу панд.
Шоир Тоҷикистонро "кишвари илму дониш" мехонад, ки бо анъанаи қадимаи маърифатпарварии тоҷикон пайваст аст.
Паёми Сарвар ҳамчун андарз ва панд маънидод мешавад — яъне ҳар сухани роҳбари миллат дорои арзиши маънавӣ ва таълимӣ аст.
Байти 4
Дар диёри тоҷикон ранҷиш набошад ҳеҷ гоҳ,
Гар касе бадхоҳ шуд, бо сар бияфтад дар каманд.
Ин ҷо шоир ормони сулҳу оромӣ-ро ифода мекунад.
Ҷазои "бадхоҳ" — рамзи адолат ва ҳифзи амнияти миллӣ мебошад.
Маҷози "дар каманд афтодан" аз адабиёти классикӣ омада, маънои шикаст ё дастгир шуданро дорад.
Байти 5
Шукри истиқлол гӯву шукри ваҳдат, эй Ҳусайн,
Роҳи ҳамвори садоқат аз Душанбе то Хуҷанд.
Муаллиф дар байт номи худро меоварад (анъанаи тахаллусгӯӣ дар ғазал).
Шукри истиқлол ва шукри ваҳдат — ду сутуни асосии давлати муосир.
Аз Душанбе то Хуҷанд — ишораи рамзӣ ба иттиҳоди саросарии кишвар, ки пойтахтро бо маркази шимол мепайвандад.
Байти 6
Миллати тоҷик дар асл вориси Сомониён,
Рамзи давлатдорияш бар мо расида бегазанд.
Ин ҷо шоир таъкид мекунад, ки давлатдории тоҷикон решаҳои амиқи таърихӣ дорад — давлати Сомониён ҳамчун авҷи эҳёи фарҳанг ва давлатдории миллӣ.
Бегазанд — маънои «беосеб» дорад, яъне мероси давлатдорӣ бо вуҷуди таърих пурталотуми асрҳо то имрӯз омадааст.
Байти 7 (хотимавӣ)
Тоҷикистон, номи некат то абад поянда бод!
Пешвои халқу миллат бод доим сарбаланд!
Ду дуо ва орзӯи асосӣ: пояндагии номи Тоҷикистон ва сарбаландии Пешво.
Ин байт хосияти қасамнома ва дуои ватандӯстона дорад, ки шеъри сиёсиро бо ҳисси баланди эҳтиром анҷом медиҳад.
3. Хусусиятҳои услубӣ ва бадеӣ
Жанр: ғазали мадҳия бо мазмуни ватандӯстона.
Меъёри қофия: қофия ва радифи умумӣ дар мисраъҳои дуюм нигоҳ дошта шудааст.
Образҳо: парчам, нишони давлатӣ, ҳафт ахтар, Душанбе–Хуҷанд, Сомониён — ҳамаи онҳо рамзҳои миллӣ мебошанд.
Лаҳн: баланд, эҳсосотӣ, ҷашнӣ.
Махсусият: омезиши калимаҳои сиёсӣ ва таърихӣ бо анъанаҳои шеърии классикӣ.
4. Аҳамияти ғазал
Ин ғазал на танҳо баёнгари эҳсоси шахсии муаллиф нисбат ба истиқлол ва ваҳдат аст, балки ҳамчун матни рамзӣ-сиёсӣ қобили истифода дар чорабиниҳои давлатӣ ва фарҳангӣ мебошад. Он ба тарғиби худшиносии миллӣ, ҳифзи мероси давлатдорӣ ва эҳтиром ба роҳбарияти сиёсӣ мусоидат мекунад.
ДАР ВАСФИ ҚУРЪОНИ КАРИМ ОСОРИ ПУШКИНРО БИХОН (1057)
Матни шеър:
Дар васфи Қуръони карим осори Пушкинро бихон,
Равшан кунад он қалби ту, ҳар гаҳ набошӣ бадгумон.
Чашмаш бидида роҳи ҳақ, аз сураҳо дода сабақ,
Тафсири ҳарфаш дилситон, гар русӣ бошад ҳам забон.
Нуҳ шеъри вай аз сураҳо бо иқтибос аз Фатҳу Нуҳ,
Бар ҳақ ҳидоят медиҳанд онҳо ба ҳар як нотавон.
Оёти Қуръонро навишт ӯ дар гирифторӣ ба худ,
Аз баҳри таскини дилаш ҳақро бикардаст ӯ баён.
Намруди золимро бигуфт ӯ мисли ҳар шоҳи разил,
Ҳар қиссаи Пайғамбаре бо васфи Қуръон ҷовидон.
Дар васфи Қуръони карим ҳарфи Гиёте низ ҳаст,
Осори Пушкин, эй Ҳусайн, ибрат бувад бар дигарон.
30.06.2018.
Таҳлил:
Шарҳи "ДАР ВАСФИ ҚУРЪОНИ КАРИМ ОСОРИ ПУШКИНРО БИХОН"
Шарҳи илмии шеър «Дар васфи Қуръони карим, осори Пушкинро бихон» (1057)
1. Муқаддима ва заминаи таърихӣ
Ин шеър ба мавзӯи нодир ва амиқ дахл мекунад — пайванди осори А.С. Пушкин бо Қуръони Карим. Пушкин, ҳамчун шоири маъруфи рус, дар охири умраш ба матнҳои динӣ ва махсусан ба Қуръон таваҷҷуҳ зоҳир кард ва асарҳое навишт, ки бо таъсир аз оятҳои сураҳо шакл гирифтаанд (масалан, «Подражания Корану» — «Муқаллиди Қуръон»). Мӯсозода бо ин шеър як навъ муколамаи фарҳангӣ ва динӣ миёни адабиёти исломӣ ва адабиёти русро баён мекунад.
2. Таҳлили байт ба байт
Байти 1
Дар васфи Қуръони карим осори Пушкинро бихон,
Равшан кунад он қалби ту, ҳар гаҳ набошӣ бадгумон.
Шоир хонандаро ба мутолиаи осори Пушкин дар робита ба Қуръон даъват мекунад.
Калимаи "равшан кунад қалби ту" ишора ба он аст, ки адабиёт метавонад василаи маърифат ва нур дар дил бошад.
Шарт "набошӣ бадгумон" — яъне бо дил ва нияти нек мутолиа кардан лозим аст, то таъсири ҳақиқӣ пайдо шавад.
Байти 2
Чашмаш бидида роҳи ҳақ, аз сураҳо дода сабақ,
Тафсири ҳарфаш дилситон, гар русӣ бошад ҳам забон.
"Чашмаш бидида роҳи ҳақ" — Пушкин дар баъзе ашъораш ба ҳақиқат ва маънии рӯҳонӣ рӯ овардааст.
"Аз сураҳо дода сабақ" — маънои он, ки ашъори ӯ илҳом аз сураҳои Қуръон гирифтааст.
"Гар русӣ бошад ҳам забон" — забон монеъ намешавад, агар мазмун нуронӣ бошад.
Байти 3
Нуҳ шеъри вай аз сураҳо бо иқтибос аз Фатҳу Нуҳ,
Бар ҳақ ҳидоят медиҳанд онҳо ба ҳар як нотавон.
Нуҳ шеъри вай — ишора ба девонаи «Подражания Корану», ки аз нуҳ порчаи шеърӣ иборат аст.
Сураҳои Фатҳ ва Нуҳ — манбаи илҳом барои Пушкин будаанд.
Ин шеъру порчаҳо, ба андешаи муаллиф, қудрати ҳидоятгарӣ доранд.
Байти 4
Оёти Қуръонро навишт ӯ дар гирифторӣ ба худ,
Аз баҳри таскини дилаш ҳақро бикардаст ӯ баён.
Пушкин баъзе аз асарҳои мазҳабии худро дар давраи зиндагии душвор (гирифторӣ, табъид, тангдилӣ) навиштааст.
"Таскини дил" — адабиёт ҳамчун василаи оромиши рӯҳ ва тасаллии ботинӣ.
Байти 5
Намруди золимро бигуфт ӯ мисли ҳар шоҳи разил,
Ҳар қиссаи Пайғамбаре бо васфи Қуръон ҷовидон.
"Намруди золим" — образи таърихӣ аз Қуръон, рамзи истибдод ва худпарастӣ.
Пушкин дар ашъори худ баъзан ба муқоиса бо подшоҳони золим ишора кардааст.
Ишора ба қиссаҳои пайғамбарон ҳамчун мавзӯи ҷовидонаи илҳомбахш.
Байти 6
Дар васфи Қуръони карим ҳарфи Гиёте низ ҳаст,
Осори Пушкин, эй Ҳусайн, ибрат бувад бар дигарон.
"Ҳарфи Гиёте" —Гиёте-олим-файласуфи немис дар бораи Қуръон сухан кардааст.
Дар мисраъ охир муаллиф бо зикри номи худ (Ҳусайн) ба анъанаи тахаллусгӯӣ амал мекунад.
"Ибрат бувад бар дигарон" — осори Пушкин на танҳо ҷиҳати адабӣ, балки ҷиҳати маънавӣ низ намуна аст.
3. Хусусиятҳои бадеӣ ва маънавӣ
Мавзӯъ: робитаи байни ду олами фарҳанг — исломӣ ва русӣ — тавассути Қуръон ва осори Пушкин.
Образҳо: Қуръони карим, сураҳои Фатҳ ва Нуҳ, Намруд, пайғамбарон.
Сабк: насру назми мадҳия бо оҳанги таҳлилӣ ва даъватгар.
Паём: адабиёти ғайриисломӣ низ метавонад дар хидмати паҳн кардани ҳақиқат ва маърифати илоҳӣ бошад, агар илҳоми он аз каломи Худо бошад.
4. Аҳамияти шеър
Ин шеър намунаи нодири адабиёти муосири тоҷик аст, ки мавзӯи муколамаи фарҳангҳоро матраҳ мекунад. Мӯсозода бо истифода аз мисоли Пушкин нишон медиҳад, ки нуфузи Қуръон аз марзҳои забон ва қавм мегузарад ва ба дилҳои гуногун таъсир мерасонад.
СУЛҲУ ВАҲДАТ БАЙНИ АДЁН АДЛИ ҚУРЪОНИ ШАРИФ (217)
Матни шеър:
Сулҳу ваҳдат байни адён адли Қуръони шариф,
Биъсаи пайғамбарон бо адл бошад ҳамрадиф.
Қавли Мӯсо, сидқи Исо ҳукми раҳмонӣ бувад,
Хотами пайғамбарон дар адлу рафтораш ҳаниф.
Байни адён муттаҳидӣ дар ҳадаф сулҳофарист,
Пайравони кулли адён муътабар дар як радиф.
Ихтилофи дину мазҳабҳо биёрад рӯзи сахт,
Душманони дини Ҳақ созанд адёнро касиф.
Иртиботи байни динҳо роҳати аҳли ҷаҳон,
Ваҳдати афкори олам дар замон бошад латиф.
Сулҳу ваҳдатро бигӯ дар байни адён, эй Ҳусайн,
Эҳтироми кулли адён ҳукми Қуръони шариф.
03.07.2016.
Таҳлил:
Шарҳи "СУЛҲУ ВАҲДАТ БАЙНИ АДЁН АДЛИ ҚУРЪОНИ ШАРИФ"
Шеър аз Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода, ки дар мавзӯи сулҳ ва ваҳдати байни адён тартиб ёфтааст, масъалаи муҳими ҷамъиятӣ ва динӣ ро баррасӣ мекунад. Қуръони Шариф дар сураи 217 сураи "Али Имрон" ба чунин мавзӯъ аҳамият медиҳад, ки дар он ба эҳтироми ҳуқуқи дигар дину мазҳабҳо таъкид шуда аст. Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода, дар ин шеър бо истифода аз иқтибосҳо аз Қуръони Карим ва каломҳои пайғамбарон, бо маънӣ амиқ ва пурҷозиб, ба таври илмӣ ва фарҳангӣ масъалаи ваҳдат ва ҳамзистии мусолиҳаомезро миёни адён баррасӣ мекунад.
Тафсир пояи шеър:
Сулҳу ваҳдат байни адён адли Қуръони шариф – Шоир ба аҳамияти сулҳу ваҳдат байни дину мазҳабҳо ишора мекунад, ки мувофиқи таълимоти Қуръон аст. Қуръон мардумро даъват мекунад, ки байни якдигар сулҳ ва ваҳдат созанд, на танҳо мусалмонҳо, балки тамоми аҳли адён.
Биъсаи пайғамбарон бо адл бошад ҳамрадиф – Воситаи пайғамбарон барои даъвати мардум ба адолат аст. Қудрати адолат ва сулҳро пайғамбарон дар вақти худ низ таъкид мекарданд. Адолат ва ваҳдат аз муҳимтарин арзишҳои ҳар як пайғамбар мебошад.
Қавли Мӯсо, сидқи Исо ҳукми раҳмонӣ бувад – Мӯсо ва Исо (а) ҳар ду дар бораи адолат ва сулҳ пайғомати ҳақиқат ва раҳмонӣ доштанд. Ишораи шоир ба ин аст, ки ин ду пайғамбар низ, бо таълимоти худ, қудрати ваҳдат ва ягонагии дину мазҳабҳоро таъкид мекарданд.
Хотами пайғамбарон дар адлу рафтораш ҳаниф – Пайғамбари охирини ислом, ҳазрати Муҳаммад (с), дар масъалаи адолат ва ваҳдат низ бо рафтори ҳаниф (мутавозӣ ва рост) намуна буд. Ҳанифият дар маънӣ ислом ба як хулқи осоишта, таслим ва ҳуқуқи дигарон эҳтиром гузоштан аст.
Байни адён муттаҳидӣ дар ҳадаф сулҳофарист – Мақсади ваҳдати байни адён дар он аст, ки одамон барои сулҳ ва оромии ҷаҳонӣ якдигарро фаҳманд ва ҳамкори кунанд.
Пайравони кулли адён муътабар дар як радиф – Ҳамеша бояд ҳамаи пайравони адён ҳамчун инсонҳои муътабар ва қадркунанда баробар бошанд. Дар асл, онҳое, ки таълимоти ислом, ё дигар дину мазҳабҳоро қабул мекунанд, бояд эҳтироми якдигарро дошта бошанд.
Ихтилофи дину мазҳабҳо биёрад рӯзи сахт – Ихтилофи байни дину мазҳабҳо, агар дар якҷоягӣ ва бо сулҳ ва эҳтиром ҳал нагардад, метавонад сабаби нобасомонӣ ва ташаннуҷ дар ҷомеъа гардад.
Душманони дини Ҳақ созанд адёнро касиф – Агар гурӯҳҳое, ки мехоҳанд наслҳо ва ҷомеъаро ба зидди дигарон ташкил диҳанд, онҳо метавонанд дину мазҳабро фаҳмишҳои манфӣ ва хурофатӣ илова кунанд, ки боъиси таҷзияи ҷомеа мегардад.
Иртиботи байни динҳо роҳати аҳли ҷаҳон – Агар байни адён иртиботи сулҳомез ва ватандӯстона ҳукмфармо бошад, он барои тамоми аҳли ҷаҳон оромиш ва осоиштагӣ мебахшад.
Ваҳдати афкори олам дар замон бошад латиф – Дар замони ҳозир, ки аҳамияти ваҳдат ва ҳамзистии мусолиҳаомез бештар эҳсос мешавад, ваҳдати афкори дини ва ақидаҳои гуногун метавонанд дар сохтани ҷаҳони сулҳомез мусоидат кунанд.
Сулҳу ваҳдатро бигӯ дар байни адён, эй Ҳусайн – Шоир, бо истилоҳот аз Қуръон ва таълимоти пайғамбарон, даъват мекунад, ки сулҳ ва ваҳдат байни адён ва дар байни мардум бояд тақвият ёбад.
Эҳтироми кулли адён ҳукми Қуръони шариф – Қуръон дар асл ҳамон рӯзҳои аввал, дар ҳақиқат, эҳтироми дину мазҳабҳои гуногунро таъкид намудааст. Мусалмонҳо бояд аҳли дигар дину мазҳабҳоро бо эҳтиром ва муносибати ҷудогона муомила кунанд.
Шеър дар маҷмӯъ, ёдрас мекунад, ки ҳамзистии сулҳомез, эҳтиром ва ваҳдат байни дину мазҳабҳо на танҳо имконияти беҳбуди маъно дар якҷоягӣ буданро муҳайё мекунад, балки барои ҳаёти бароҳат ва оромиш дар
АЗ ДИЛАМ ИЛҲОМ ҲАМЧУН ОФТОБ ОМАД БУРУН (1851)
Матни шеър:
Аз дилам илҳом ҳамчун офтоб омад бурун,
Равшанӣ аз зери дарё бениқоб омад бурун.
Шуд мунаввар рӯи олам дар назар бо ҳар ғазал,
Назди Шайхи Маслиҳатдин моҳтоб омад бурун.
Фарқи назмамро бубинӣ бо мақом оҳанги худ,
Баҳри ҳар хунёгаре чангу рубоб омад бурун.
Кашфи асрори ғазалро баҳри ғофил гӯ, Ҳусайн,
Аз гулистон бе гуле, бо чашми хоб омад бурун.
Баҳри доноён бигӯ, ки ин дилам сад пора шуд,
Аз вуҷудам сӯзиши бӯи кабоб омад бурун.
Аз барои нафъи миллат хок бошам дар замин,
Шамси тобон нурбахшо аз саҳоб омад бурун.
01.03.2020
Таҳлил:
Шарҳи илмии ғазали ирфонӣ ва иҷтимоӣ
1. Муқаддима.
Ин ғазал бо услуби ғазалҳои классикӣ гуфта шудааст, ки илҳоми шоирро ҳамчун атои илоҳӣ тавсиф мекунад. Муаллиф илҳомро чун офтоб, моҳтоб, нур ва гармӣ тасвир мекунад ва онро василаи бедор кардани дилҳо медонад. Ба ҷуз ҷанбаи шахсӣ (ҳолати ботинии шоир), ғазал дорои паёми иҷтимоӣ — хизмат ба миллат ва паҳн кардани нур — низ мебошад.
2. Таҳлили байт ба байт.
Байти 1
Аз дилам илҳом ҳамчун офтоб омад бурун,
Равшанӣ аз зери дарё бениқоб омад бурун.
Илҳоми шоир ба офтоб монанд шудааст — манбаи нур, гармӣ ва ҳаёт.
«Равшанӣ аз зери дарё» — ишора ба он, ки нур ва ҳақиқат ҳатто аз зери пӯшиши пардаҳо ва монеаҳо берун меояд.
«Бениқоб» — рамзи ошкор шудани ҳақиқат ва зебоӣ.
Байти 2
Шуд мунаввар рӯи олам дар назар бо ҳар ғазал,
Назди Шайхи Маслиҳатдин моҳтоб омад бурун.
Ҳар ғазали шоир барои ӯ чун нурест, ки ҷаҳонро равшан мекунад.
«Шайхи Маслиҳатдин» — ишора ба шахсияти ҳазрати Шайхмаслиҳатдин,ки шоир дар инҷо ҳамчун сархатиб,роҳбари Шӯрои уламои вилоятро бар ӯҳда дорад,Шайхмаслиҳатдин офтоб худашро моҳтоб мегӯяд ва шарофатро аз бузургвор медонад,зеро моҳ равшаниро аз офтоб мегирад,агар нури офтоб набошад моҳ дида намешавад.Шоир мегӯяд агар шарофатро ин пири комил набошад ман ҳеҷ ҳастам.
Байти 3
Фарқи назмамро бубинӣ бо мақом оҳанги худ,
Барои ҳар хунёгаре чангу рубоб омад бурун.
Шоир фарқи назми худро бо сабку оҳанги хоси хеш таъкид мекунад.
«Чангу рубоб» — асбобҳои мусиқӣ, рамзи мусиқияти шеър ва таъсири лирикӣ.
«Ҳунёгар» — сароянда ё эҷодкор, ки аз ин оҳанг баҳра мегирад.Зеро дар ашъори Мӯсозода радифу қофия,вазни арӯзи риоя карда шуда аст ва ҳар як шеър оҳанги худашро дорад.
Байти 4
Кашфи асрори ғазалро баҳри ғофил гӯ, Ҳусайн,
Аз гулистон бе гуле, бо чашми хоб омад бурун.
«Кашфи асрори ғазал» — фош кардани маъноҳои амиқи шеър барои онҳое, ки бехабар (ғофил) ҳастанд.
Образи «гулистон бе гул» — ҳолати шахсе, ки дар зебоӣ ва маънӣ аст, вале онро намебинад.Аз гулистон як гул ҳам гирифта наметавонад.
«Бо чашми хоб» — рамзи ғафлат ва бехабарии аз маънои сухан.
Байти 5
Баҳри доноён бигӯ, ки ин дилам сад пора шуд,
Аз вуҷудам сӯзиши бӯи кабоб омад бурун.
«Сад пора шуд» — ишораи дарди ботинӣ ва эҳсоси сахти рӯҳӣ.
«Сӯзиши бӯи кабоб» — рамзи сӯзиши муҳаббат ва илҳом, ки аз ботин то зоҳир эҳсос мешавад.
Байти 6
Аз барои нафъи миллат хок бошам дар замин,
Шамси тобон нурбахшо аз саҳоб омад бурун.
Муаллиф хоксорӣ ва фидокории худро барои нафъи миллат таъкид мекунад («хок бошам»).
«Шамси тобон аз саҳоб» — офтоби нурбахш аз паси абр, рамзи он,ки кошки ман дар ободии ватанам хок бошам рӯи ман борон борад,офтоб гарми диҳад Аҳмар нафъе ба миллатам расид.
3. Маъно ва хусусиятҳои бадеӣ
Маънои умумӣ: Илҳоми шоир ҳамчун нур ва гармӣ аз дил ба олам мерасад; ҳадаф — бедории дилҳо ва хидмат ба миллат.
Образҳо: офтоб, моҳтоб, нур, гулистон, чангу рубоб, шамси тобон.
Сабк: ғазали ирфонӣ бо унсурҳои иҷтимоӣ.
Паём: Илҳоми ҳақиқӣ фақат барои зебоӣ нест — он бояд ба миллат ва ҷомеа фоида расонад.
4. Хулоса
Ин ғазал бо услуби классикӣ, аммо бо эҳсоси замонавӣ навишта шудааст. Мӯсозода худро на танҳо шоир, балки хидматгори маънавии ватану халқу миллат медонад. Илҳоми ӯ рамзи нурест, ки ба инсонҳо равшанӣ,гармӣ ва некӣ мебахшад.
ШОИРИ СОҲИББАЁН ЗАР АЗ ЗАРАФШОН МЕКАШАД (2147)
Матни шеър:
Шоири соҳиббаён зар аз Зарафшон мекашад,
Ранги маъниро зи гул бо нури чашмон мекашад.
Соҳиби иззат бигардад бо баёни роҳи ҳақ,
Ҳарфи маъниро зи дил бо қуввати ҷон мекашад.
Гар ту дидӣ шоиреро даъваташ бар маъсият,
Ранҷу кулфатро мудом дар роҳи шайтон мекашад.
Дар сухан ҳар шоире н-орад ба мардум мушкилӣ,
Ҳарфи худро аз дилаш бо роҳи осон мекашад.
Корвони аҳли ҳикмат дар сафар бошад мудом,
Ихтилофе гар расад, реги биёбон мекашад.
Ҳар кӣ хонад бо муҳаббат нуктаи ҳарфи Ҳусайн,
Хатти худро дар бинои мулки сомон мекашад.
04.09.2020
Таҳлил:
1. Муқаддима.
Шеър ба мавзӯи ҳунари шоир ва масъулияти иҷтимоии ӯ бахшида шудааст. Муаллиф аз рамзҳо ва образҳои маънавӣ истифода мебарад, то фарқи шоири ҳақҷӯ ва шоири гумроҳро нишон диҳад. Ин як навъ «насиҳатнома» барои аҳли адаб аст, ки реша дар анъанаҳои шеъри ахлоқии форсӣ-тоҷикӣ дорад.
2. Таҳлили байт ба байт
Байти 1
Шоири соҳиббаён зар аз Зарафшон мекашад,
Ранги маъниро зи гул бо нури чашмон мекашад.
«Соҳиббаён» – касе, ки суханаш равшан, фасеҳ ва таъсирбахш аст.
«Зар аз Зарафшон» – Зарафшон дар маънои аслӣ номи рӯдест, аммо дар ин ҷо рамзи сарват ва ганҷи маънавист; шоири ҳақиқӣ аз ин ганҷи маънавӣ «тиллои маънӣ» мебарорад.
«Ранги маъниро зи гул бо нури чашмон мекашад» – ишора ба он ки шоир маъниро аз зебоии табиат ва эҳсосоти ботинӣ ҷилвагар месозад.
Байти 2
Соҳиби иззат бигардад бо баёни роҳи ҳақ,
Ҳарфи маъниро зи дил бо қуввати ҷон мекашад.
Иzzати шоир аз ростгӯӣ ва таблиғи роҳи ҳақ сарчашма мегирад.
«Бо қуввати ҷон мекашад» – яъне ҳарфи маънӣ бо тамоми садоқат ва нерӯи ботинӣ ифода мешавад.
Байти 3
Гар ту дидӣ шоиреро даъваташ бар маъсият,
Ранҷу кулфатро мудом дар роҳи шайтон мекашад.
Ин ҷо муаллиф аз шоири гумроҳ ҳушдор медиҳад — касе, ки мардумро ба бадӣ ва гуноҳ мекашонад.
«Роҳи шайтон» – рамзи ҳар амале, ки бо ҳақ ва адолат мухолиф аст.
Ин муқоисаи ду навъи шоир — ҳақҷӯ ва гумроҳ — хоси сабки ахлоқӣ аст.
Байти 4
Дар сухан ҳар шоире н-орад ба мардум мушкилӣ,
Ҳарфи худро аз дилаш бо роҳи осон мекашад.
Шоири воқеӣ мардумро бо сухан ба мушкил намегузорад, балки суханаш равшан ва барои фаҳм осон аст.
«Бо роҳи осон мекашад» – на маънои содагӣ, балки ба маънии равшаннамоӣ ва дурӣ аз печидагии нолозим.
Байти 5
Корвони аҳли ҳикмат дар сафар бошад мудом,
Ихтилофе гар расад, реги биёбон мекашад.
«Корвони аҳли ҳикмат» – рамзи аҳли дониш ва суханварон, ки пайваста дар ҷустуҷӯи маърифатанд.
«Реги биёбон мекашад» – агар ихтилоф пеш ояд, ин роҳ душвор мегардад; ишора ба монеаҳои роҳи ҳақ.
Байти 6
Ҳар кӣ хонад бо муҳаббат нуктаи ҳарфи Ҳусайн,
Хатти худро дар бинои мулки сомон мекашад.
Муаллиф бо зикри номи худ («Ҳусайн») ба анъанаи тахаллусгӯӣ пайравӣ мекунад.
«Бинои мулки сомон» – рамзи фарҳанг ва тамаддуни тоҷикон; ҳар кас, ки сухани ӯро бо муҳаббат қабул кунад, гӯё дар ободии ин маънавият саҳм мегирад.
3. Паём ва хусусиятҳои бадеӣ
Паём: шоир бояд масъулияти маънавии худро эҳсос кунад — сухан бояд ба ҳақ, адолат ва ахлоқ даъват кунад.
Рамзҳо: Зарафшон (ганҷи маънавӣ), роҳ ва биёбон (сафар ва монеаҳои маънавӣ), зар (арзиши маънӣ).
Сабк: мадҳия ва насиҳат бо оҳанги иршодӣ.
Хусусият: муқоисаи ду навъи шоир — ҳақҷӯ ва гумроҳ.
4. Хулоса
Ин шеър идомаи суннати ахлоқии шеъри форсӣ-тоҷикӣ аст, ки аз Рӯдакӣ то Саъдӣ ва Камоли Хуҷандӣ дида мешавад. Мӯсозода рисолати шоирро ҳамчун хизматгузори ҳақ ва маърифат таъкид мекунад ва ҳушдор медиҳад, ки сухан агар аз роҳи ҳақ берун шавад, ба «роҳи шайтон» табдил меёбад.
АЗ ҶАҲОН БО САД РИВОЯТ ОДАМУ ҲАВВО ГУЗАШТ (997)
Матни шеър:
Аз ҷаҳон бо сад ривоят Одаму Ҳавво гузашт,
Дар ҳаводис бемуаммо Нуҳу ҳам Мӯсо гузашт.
Қиссаи Айюби Собир ибрати аҳли хирад,
Бо ҷаҳолат ту магӯ, ки Юсуфи зебо гузашт.
Сарвату молат зиёд аст, баҳравар кун миллатат,
Зубдаи амволи худ бин, Акбари доро гузашт.
Зиндагӣ дар рӯи олам бо бузургон беҳтар аст,
Қадри оламро бидонад он, ки аз дунё гузашт.
Бо тасаввур сатҳи баҳре дар ғазал гӯяд Ҳусайн,
Дар назар айёми умрам мисли як дарё гузашт.
Гарчи парвозе бикардӣ мисли шоҳин дар ҳаво,
Қадри парвона бидон, ки Аҳмади доно гузашт.
23.05.2018
Таҳлил:
Шарҳи байт ба байт
Байти 1.
Аз ҷаҳон бо сад ривоят Одаму Ҳавво гузашт,
Дар ҳаводис бемуаммо Нуҳу ҳам Мӯсо гузашт.
Шарҳ: Шоир аз аввал бо ишораи таърихиву динӣ оғоз мекунад. Ҳазрати Одаму Ҳавво — аввалин инсонҳо — аз ин ҷаҳон гузаштанд, бо садҳо ҳикояту достон дар бораи зиндагии онҳо. Ҳазрати Нӯҳ ва Мӯсо низ аз олам рафтанд, ва воқеаҳои ҳаёташон дигар ба ҳеч кас пӯшида нест.
Паём: Ҳама бузургони таърих мераванд, аммо ривоятҳо ва ибратҳояшон боқӣ мемонанд.
Байти 2.
Қиссаи Айюби Собир ибрати аҳли хирад,
Бо ҷаҳолат ту магӯ, ки Юсуфи зебо гузашт.
Шарҳ: Айюб рамзи сабр ва таҳаммул дар бало аст. Юсуф рамзи зебоӣ ва покдоманӣ мебошад. Шоир мегӯяд, ки аз достони Айюб хирадмандон ибрат мегиранд. Вале бо ҷаҳолат нагу, ки Юсуф танҳо як шахси зебо буд — вай инчунин намунаи ахлоқ ва имон аст.
Паём: Ба шахсиятҳо танҳо аз рӯйи зоҳир нигоҳ накун, маънои аслии зиндагии онҳоро дарк кун.
Байти 3.
Сарвату молат зиёд аст, баҳравар кун миллатат,
Зубдаи амволи худ бин, Акбари доро гузашт.
Шарҳ: Агар дороӣ дорӣ, онро барои нафъи ҷомеа истифода кун. Шоир Акбар (шояд ишора ба шахси таърихӣ ё рамзи сарватмандӣ) -ро мисол меорад, ки бо тамоми дороияш аз дунё гузашт.
Паём: Сарват фақат вақте арзиш дорад, ки ба дигарон фоида расонад.
Байти 4.
Зиндагӣ дар рӯи олам бо бузургон беҳтар аст,
Қадри оламро бидонад он, ки аз дунё гузашт.
Шарҳ: Бо бузургон ва шахсиятҳои олӣ зиндагӣ кардан инсонро боло мебарад. Танҳо касе, ки аз дунё гузаштааст (яъне таҷрибаи ҳаётро бо пуррагӣ дарк кардааст), метавонад ҳақиқати зиндагиро фаҳмад.
Паём: Қадр кардани зиндагӣ фақат бо таҷрибаи амиқ ва дарки гузариши он имконпазир аст.
Байти 5.
Бо тасаввур сатҳи баҳре дар ғазал гӯяд Ҳусайн,
Дар назар айёми умрам мисли як дарё гузашт.
Шарҳ: Шоир худашро ном мебарад ва мегӯяд, ки зиндагии худро чун рӯи баҳр тасаввур карда, дар шеър баён мекунад. Барои ӯ умр мисли як дарёи азим, вале зудгузар аст.
Паём: Ҳаёт бо ҳама тӯл ва васъаташ зуд ва ногаҳон мегузарад.
Байти 6.
Гарчи парвозе бикардӣ мисли шоҳин дар ҳаво,
Қадри парвона бидон, ки Аҳмади доно гузашт.
Шарҳ: Парвоз мисли шоҳин рамзи қудрат ва шуҳрат аст. Вале шоир маслиҳат медиҳад, ки ҳатто парвонаҳои заъиф ва хурдро низ қадр кун. Инҷо Аҳмади доно рамзи инсони хирадманд ва оддӣ аст, ки аз ҷаҳон гузаштааст.
Паём: Қадри ҳар инсони некро бидон, новобаста ба қудрату мақомаш.
Хулосаи умумӣ
Ин ғазал пур аз ибратҳои таърихиву ахлоқӣ аст. Мӯсозода бо овардани номҳои бузургон — Одам, Ҳавво, Нӯҳ, Мӯсо, Айюб, Юсуф — хотиррасон мекунад, ки:
Ҳамаи мо, новобаста аз бузургӣ ё сарват, аз ин ҷаҳон мегузарем.
Бузургон на фақат бо ном, балки бо ибрату хирад зинда мемонанд.
Мол, қудрат ва зебоӣ муваққатӣ аст — арзиши воқеӣ дар хизмат ба дигарон ва ахлоқ аст.
ШУКРИ ҲАҚ, ИН УМРИ МАН ДАР КИШВАРИ ЗЕБО ГУЗАШТ (1149)
Матни шеър:
Шукри Ҳақ, ин умри ман дар кишвари зебо гузашт,
Дар Хуҷанди бостон домони Сирдарё гузашт.
Бо суруру шодмониҳо гузашт ин умри ман,
Дар ривоятҳои худ чун Вомиқу Узро гузашт.
Байни мардум хидмати дин бо тариқи назму наср,
Дар ақида солиму дар роҳи он Якто гузашт.
Дар маҷолис ҳамнишини аҳли илму ҳам адаб,
Беҳтарин айёми ман дар назди сад доно гузашт.
Ман намегӯям, ки умрам орӣ аст аз ноқисот,
Шукри даврон мекунам дорову нодоро гузашт.
Бар лаби баҳре бирав, бо худ бигӯ, Ҳоҷӣ Ҳусайн,
Умри ман андар масал монанди як дарё гузашт.
04.09.2018
Таҳлил:
Ин ғазали Мусозода як шукронаи зиндагӣ ва ёдоварии умри сипаришуда дар муҳити дӯстдошта ва дар роҳи хизмат аст. Шоир бо лаҳни ором, шод ва қаноатманд аз рӯзгори худ сухан мегӯяд.
Байти 1.
Шукри Ҳақ, ин умри ман дар кишвари зебо гузашт,
Дар Хуҷанди бостон домони Сирдарё гузашт.
Шоир ба Худо шукргузорӣ мекунад, ки умраш дар кишвари зебо — Тоҷикистон — гузаштааст. Аз ҳама бештар, ӯ ба шаҳри маҳбубаш, Хуҷанди бостонӣ, ишора мекунад, ки дар соҳили Сирдарё ҷой гирифтааст. Ин ҷо эҳсоси ватандӯстӣ ва пайванди маънавӣ бо зодгоҳ хеле қавист.
Байти 2.
Бо суруру шодмониҳо гузашт ин умри ман,
Дар ривоятҳои худ чун Вомиқу Узро гузашт.
Зиндагии ӯ пур аз лаҳзаҳои хушу шодмонӣ будааст. Муқоиса бо достони "Вомиқ ва Узро" — ки рамзи муҳаббат ва садоқат аст — нишон медиҳад, ки ин умр пур аз муҳаббат, вафо ва қиссаҳои зебо будааст.
Байти 3.
Байни мардум хидмати дин бо тариқи назму наср,
Дар ақида солиму дар роҳи он Якто гузашт.
Шоир мегӯяд, ки умрашро миёни мардум ба хизмати динӣ ва маънавӣ гузаронидааст, он ҳам бо ду василаи асосӣ — шеър (назм) ва китоб (наср). Ӯ дар ақида ва эътиқод устувор буд ва худро дар роҳи ҳақ якеву беназир медонад.
Байти 4.
Дар маҷолис ҳамнишини аҳли илму ҳам адаб,
Беҳтарин айёми ман дар назди сад доно гузашт.
Лаҳзаҳои беҳтарини умраш дар маҷлисҳо ва нишастҳо бо олимон, адабиётшиносон ва хирадмандон гузаштааст. Ин ҷо ба қадр кардани муҳити илмӣ ва адабӣ ишора мекунад.
Байти 5.
Ман намегӯям, ки умрам орӣ аст аз ноқисот,
Шукри даврон мекунам дорову нодоро гузашт.
Шоир бо фурӯтанӣ эътироф мекунад, ки умраш бидуни камбуд набудааст. Аммо ӯ қаноатманд аст — шукргузор аст, ки ҳам давраҳои дороӣ ва ҳам давраҳои тангдастӣ гузаштаанд.
Байти 6.
Бар лаби баҳре бирав, бо худ бигӯ, Ҳоҷӣ Ҳусайн,
Умри ман андар масал монанди як дарё гузашт.
Шоир бо рамзи "дарё" умри худро тавсиф мекунад: мисли ҷараёни об, пайваста дар ҳаракат, пур аз рӯйдодҳо, ва ниҳоятан — гузаранда. Ин тасвир ба қонуни табиати зиндагӣ ишора мекунад: ҳама чиз равон аст ва бознамегардад.
Хулоса:
Ин ғазал як паймони шукрона ва қаноат аст. Мусозода:
Худоро барои зебоиву осоиштагии ватанаш шукр мекунад;
Зиндагии пур аз муҳаббат, илм ва хизматро ёдовар мешавад;
Бо фурӯтанӣ ва хирад гузаронидани умрро рамзӣ бо дарё муқоиса мекунад.
Ин гуна ғазалҳо хусусияти хотиротӣ-ирфонӣ доранд ва барои хонанда насиҳатест, ки:
Аз умри гузашта қаноатманд бош;
Бо илм, адаб ва муҳаббат умрро пурмазмун соз;
Ҳар лаҳзаро қадр кун, зеро мисли дарё зуд мегузарад.
ДИЛУ ДИНИ МУСУЛМОНӢ ЗИ БОЗОРЕ НАМЕЁБАМ (605)
Матни шеър:
Дилу дини мусулмонӣ зи бозоре намеёбам,
Давоми назми ирфонӣ зи гуфторе намеёбам.
Дар ин бозори пурғавғо гурезонам ман аз савдо,
Ба амволи ҳакимона харидоре намеёбам.
Мақоми ҷаҳлу нодонӣ ба подорӣ намеарзад,
Ҳар он чӣ дидаам дар хоб, ба бедорӣ намеёбам.
Ҳама мадҳушу нодонӣ зи исёни Банӣ Одам,
Кунун роҳи пушаймонӣ зи ҳушёре намеёбам.
Гиёҳе дар замин рӯяд, нагӯям он гули Марям,
Гули насрини Мавлоро зи гулзоре намеёбам.
Ҳусайно, ту бигӯ Ҳақро, камарбандӣ адоват нест,
Ҳидоятҳои Исоро зи зунноре намеёбам.
12.07.2017
Таҳлил:
Ин ғазали Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода як баёни фикри ирфонӣ аст аз ҷаҳолат, сустии имон ва дур шудани мардум аз арзишҳои ҳақиқии миллӣва динӣ. Шоир ба воситаи муқоисаҳо ва рамзҳои маъруф нишон медиҳад, ки арзишҳои ҳақиқиро дар бозори пурғавғои дунё намеёбад.
Байти 1.
Дилу дини мусулмонӣ зи бозоре намеёбам,
Давоми назми ирфонӣ зи гуфторе намеёбам.
Шоир мегӯяд, ки дар бозори дунё — яъне дар муҳити тиҷорат, савдо ва ҳирсу манфиат — на имонро ёфтан мумкин аст, на он муҳаббату ихлосеро, ки дар қалби мусулмон бояд бошад. Ҳамчунин, суханони мардум идомадиҳандаи роҳи ирфон нест — гуфтори маънавӣ ва хирадмандона камёб шудааст.
Байти 2.
Дар ин бозори пурғавғо гурезонам ман аз савдо,
Ба амволи ҳакимона харидоре намеёбам.
"Бозори пурғавғо" — рамзи ҷаҳони пурошӯб ва пур аз шӯру шари моддиёт. Шоир аз чунин савдо гурехтан мехоҳад, зеро молҳои ҳакимона (яъне андешаҳои илмӣ ва маънавӣ) харидор надоранд — мардум бештар ба молу манфиатҳои моддӣ таваҷҷуҳ мекунанд.
Байти 3.
Мақоми ҷаҳлу нодонӣ ба подорӣ намеарзад,
Ҳар он чӣ дидаам дар хоб, ба бедорӣ намеёбам.
Дар ин ҷо мақоми ҷаҳлу нодонӣ маънии он аст,ки одамони беилм ва ҷоҳил ҳеҷ вақт арзиш надоранд. Шоир мегӯяд: Башоратҳое, ки ман дар хоб дидаам, дар зиндагии воқеӣ (бедорӣ) намеёбам — орзуву воқеият фарқ дорад.
Байти 4.
Ҳама мадҳушу нодонӣ зи исёни Банӣ Одам,
Кунун роҳи пушаймонӣ зи ҳушёре намеёбам.
Бани Одам — фарзандони Одам, яъне тамоми инсонҳо. Шоир мебинад, ки ҳама аз исён ва саркашӣ маст шудаанд, ба гуноҳ одат кардаанд. Аз ин рӯ, роҳе ба сӯи пушаймонӣ ва тавба, ки аз ҳушёрӣ сар мезанад, дигар ёфт намешавад.
Байти 5.
Гиёҳе дар замин рӯяд, нагӯям он гули Марям,
Гули насрини Мавлоро зи гулзоре намеёбам.
Гули Марям — он гуле,ки дар калисо сураташро мекашанд,рамзи покӣ ва бӯйи мушки маънавӣ. Шоир мегӯяд, ҳатто агар гиёҳҳои зебо рӯянд, мисли он гули хоси Марям нестанд. Гули насрин — рамзи муҳаббат ва ирфони ҷаззоб дар шеърҳои Мавлоно. Ӯ мегӯяд, ки дар гулзори дунё гули насрини Мавлоно (ирфон ва маърифати баланд) намеёбад.
Байти 6.
Ҳусайно, ту бигӯ Ҳақро, камарбандӣ адоват нест,
Ҳидоятҳои Исоро зи зунноре намеёбам.
Шоир бо худ ё бо номи худ муроҷиат мекунад: "Ҳусайно, ҳақро бигӯ". Камарбандӣ (зуннор) рамзи динҳои ғайримусулмон (зардуштӣ, насронӣ ва ғ.) аст. Ӯ мегӯяд, ки бастани зангор агарчи адоват нест, вале аз рамзҳои берунӣ (мисли зуннор) ҳидоят намеёбад — роҳ ба сӯи ҳақ ва ҳидоят танҳо аз ихлос ва маърифат аст, на аз рамзҳои зоҳирӣ.
Хулоса:
Ин ғазал як баёни фикри тозаи ирфонӣ ва безорӣ аз ҷаҳолати ҷоҳилон ҷ аст. Мавзӯъҳои асосӣ:
Имон ва ахлоқ дар бозори дунё нест;
Ҳикмат ва дониш харидор надоранд;
Мақоми ҷаҳл арзиш надорад;
Роҳи тавба аз ҳушёрӣ сар мезанад, вале он кам шудааст;
Покӣ ва маърифат камёб аст;
Рамзҳои зоҳирӣ бе маърифат фоида надоранд.
Ин ғазал бештар ба шеваи насиҳатнома ва пандномаҳои ирфонӣ монанд аст, бо мазмунҳо ва ишоратҳои адабӣ ба Мавлоно, муқаддасоти динҳои ислом ва масеҳӣ мебошад.
МЕҲРУБОНИ ҶОВИДОН ДАР ИН ҶАҲОН БОШАД ПАДАР (997)
Матни шеър:
Меҳрубони ҷовидон дар ин ҷаҳон бошад падар,
Баҳри фарзандони худ ҳам соябон бошад падар.
Рӯзу шаб бо сӯзи дил ғамхори фарзандони худ,
Аз сафар ҳар гаҳ чу ойӣ, дар амон бошад падар.
Бадзабониҳо макун дар назди ӯ гоҳи сухан,
Чун гудози шуълаҳо оташфишон бошад падар.
Аз ту н-ояд гар хамӯшӣ лаҳзаи қаҳру ғазаб,
Оташе шуд ҷилвагар, оташнишон бошад падар.
Гар падар амре кунад, фармудааш воҷиб бувад,
Дар дилат поянда дор, то ҷовидон бошад падар.
Баҳри фарзандон бигӯ бо як ишорат, эй Ҳусайн,
Бо дуои мустаҷоб дар ҳар макон бошад падар.
23.05.2018
Таҳлил:
Ин шеър як васфи бисёр самимӣ ва эҳсосии Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода дар бораи падар аст.
Ман мисраъ ба мисраъ шарҳ медиҳам, то маъно ва паёми аслиаш равшан шавад.
Меҳрубони ҷовидон дар ин ҷаҳон бошад падар,
Баҳри фарзандони худ ҳам соябон бошад падар.
Шарҳ: Падар ҳамчун рамзи меҳрубонӣ ва ҳимоятгарӣ тасвир шудааст, ки ҳамеша сояи муҳофизаташ болои фарзандон аст. Ҷовидон яъне то охири умр.
Рӯзу шаб бо сӯзи дил ғамхори фарзандони худ,
Аз сафар ҳар гаҳ чу ойӣ, дар амон бошад падар.
Шарҳ: Падар ҳатто вақте аз фарзандон дур аст (масалан, дар сафар), дилаш ҳамеша бо онҳо аст ва ҳар гоҳ баргардад, ҳисси амният меорад.
Бадзабониҳо макун дар назди ӯ гоҳи сухан,
Чун гудози шуълаҳо оташфишон бошад падар.
Шарҳ: Бояд бо падар бо эҳтиром сухан гуфт, зеро сухани ноҳинҷор метавонад эҳсосоти ӯро ба шиддат барангезад. Падар метавонад сахт ва қаҳрнок шавад, мисли шуълаи оташ.
Аз ту н-ояд гар хамӯшӣ лаҳзаи қаҳру ғазаб,
Оташе шуд ҷилвагар, оташнишон бошад падар.
Шарҳ: Агар фарзанд дар вақти хашм хомӯш монад, падар метавонад ором шавад ва мисли “оташнишон” оташро хомӯш кунад.
Гар падар амре кунад, фармудааш воҷиб бувад,
Дар дилат поянда дор, то ҷовидон бошад падар.
Шарҳ: Сухани падар ҳамчун фармони воҷиб эҳтиром карда шавад; итоат ва пос доштани гуфтаи ӯ рамзи зинда нигоҳ доштани эҳтироми падар аст.
Баҳри фарзандон бигӯ бо як ишорат, эй Ҳусайн,
Бо дуои мустаҷоб дар ҳар макон бошад падар.
Шарҳ: Падар барои фарзандон на танҳо бо сухан, балки бо ишора ҳам паёми равшан медиҳад. Дуои падар барои фарзандон қудрати қабул шудан (мустаҷоб) дорад ва дар ҳар куҷое бошанд, ин дуо онҳоро ҳамроҳӣ мекунад.
Паёми умумӣ:
Шеър мақоми падарро ҳамчун муҳофиз, роҳнамо ва дуогӯи ҳамешагӣ таъкид мекунад. Мӯсозода дар ин ҷо на танҳо эҳтиром ба падарро тарғиб мекунад, балки онро вазифаи ахлоқӣ ва динии фарзанд медонад.
АНДАР ИН ДУНЁ ТУ БУДӢ МЕҲРУБОНАМ, МОДАРАМ (13)
Матни шеър:
Андар ин дунё ту будӣ меҳрубонам, модарам,
Офтоби зиндагӣ, партавфишонам, модарам!
Навҷавониям гузашт андар паноҳи меҳри ту,
Дар тариқи даъвати Ҳақ комронам, модарам!
Ҳеч кас чун ту набуд ғамхори фарзандони ман,
Меҳри ту то ҳол нури хонадонам, модарам!
Интизори роҳи ман будӣ ту ҳар шому саҳар,
Раҳнамову раҳбару ҳам роҳбонам, модарам!
Меҳрубонию дуоят ҷовидон ҳамроҳи ман,
Марқадат обод, эй ҷаннатмаконам, модарам!
Эй Худо, мепурсам аз ту: Шод гардон рӯҳи ӯ,
То дами охир, Ҳусайно, гӯ: «Ҷаҳонам, модарам!»
09.03.2016
Таҳлил:
Ин ғазали Мӯсозода як намунаи бисёр эҳсосӣ ва самимии шеъри модарписарӣ аст.
Мавзӯъ ва мазмун.
Ин шеър мадҳия ва ёдбуди модар аст, ки шоир бо муҳаббат ва эҳтироми бепоён ба ӯ бахшидааст. Дар маркази ғазал — шукргузорӣ аз меҳри модар, ёдоварӣ аз ғамхорӣ ва дуо барои рӯҳи поки ӯст.
Байти 1:
Андар ин дунё ту будӣ меҳрубонам, модарам,
Офтоби зиндагӣ, партавфишонам, модарам!
Шарҳ: Модар ҳамчун меҳрубонтарин шахс дар зиндагӣ муаррифӣ мешавад. Ташбехи офтоби зиндагӣ нишон медиҳад, ки ӯ сарчашмаи нуру гармӣ барои зиндагии шоир будааст.
Байти 2:
Навҷавониям гузашт андар паноҳи меҳри ту,
Дар тариқи даъвати Ҳақ комронам, модарам!
Шарҳ: Шоир мегӯяд, ки давраи ҷавонияш зери сояи меҳрубонӣ ва ҳидояти модар гузаштааст. Даъвати Ҳақ яъне роҳнамоӣ ба сӯи дин ва ҳақиқат.
Байти 3:
Ҳеч кас чун ту набуд ғамхори фарзандони ман,
Меҳри ту то ҳол нури хонадонам, модарам!
Шарҳ: Модарро беҳамто медонад. Меҳри ӯ то имрӯз мисли чароғи хонадон боқист, ҳатто пас аз вафоташ.
Байти 4:
Интизори роҳи ман будӣ ту ҳар шому саҳар,
Раҳнамову раҳбару ҳам роҳбонам, модарам!
Шарҳ: Модар ҳамеша бо интизорӣ ва дуо аз паси фарзанд будааст, гӯё ки роҳнамову муҳофизаш бошад. Ин ҷо тасвир хеле зинда ва эҳсосбарангез аст.
Байти 5:
Меҳрубонию дуоят ҷовидон ҳамроҳи ман,
Марқадат обод, эй ҷаннатмаконам, модарам!
Шарҳ: Дуо ва муҳаббати модар пас аз маргаш ҳам ҳамчун ҳимоя барои шоир боқӣ мондааст. Ҷаннатмакон — ишора ба бовар, ки модар дар биҳишт қарор дорад.
Байти 6 (мақтаъ):
Эй Худо, мепурсам аз ту: Шод гардон рӯҳи ӯ,
То дами охир, Ҳусайно, гӯ: “Ҷаҳонам, модарам!”
Шарҳ: Шоир бо дуо аз Худо барои шодии рӯҳи модар ғазалро ба поён мерасонад. Ҷаҳонам, модарам! — як нидои муҳаббат ва шукргузорӣ то охири умр.
Хусусиятҳои адабӣ:
Ташбеҳ: модар ба офтоб монанд шудааст (манбаи гармӣ ва нур).
Истиора: нури хонадонам — модар ҳамчун чароғи хонадон.
Тазмин ва мадҳ: ҳам ситоиши сифатҳои модар ва ҳам дуо барои ӯ.
Лаҳни эҳсосӣ ва самимӣ — хонанда эҳсос мекунад, ки шоир аз дилу ҷон мегӯяд.
Ин шеър аз ҷиҳати эҳсосотӣ метавонад ҳам дар заминаи адабиёт ва ҳам дар маросимҳои ёдбуд истифода шавад, зеро муҳтавояш умумибашарӣ ва пурмаҳаббат аст.
ДОДАРУ ХОҲАР ҲАМА ДАР АСЛ АЗ ЯК ГАВҲАРАНД (190)
Матни шеър:
Додару хоҳар ҳама дар асл аз як гавҳаранд,
Ифтихори волидайни гулбару гулпарваранд.
Ҷавҳари аҷдод дар ҳастии авлод озмуд,
Байни абнои падар симои асли мазҳаранд.
Волидон хоҳанд доим байни фарзандони хеш,
Меҳру шафқат чун зару бошад, ки онон заргаранд.
Хонаи танги падар бошад, набошад мушкиле,
Ҳар замон чун тифлаке ғамхори раҳми модаранд.
Хоҳару додар ҳама мастури айби якдигар,
Норизогӣбайни онон ғуссаи баҳру баранд.
Бо бародар қадрдонӣ кун, Ҳусайн имрӯзу пас,
Молу дунё бевафо, фармудаи Пайғамбаранд!
03.06.2016
Таҳлил:
Шарҳи илмӣ ва адабӣ
Байти 1.
Додару хоҳар ҳама дар асл аз як гавҳаранд,
Ифтихори волидайни гулбару гулпарваранд.
Дар ин ҷо шоир бо калимаи як гавҳар (ҷавҳари воҳид) ба маънии аслии хешутаборӣ ишора мекунад. Аз дидгоҳи фалсафӣ ва динӣ, ҳама фарзандон аз як маншаъ ва як решаанд. Истиораи гулбар ва гулпар рамзи зебоӣ ва нозукии фарзандон аст, ки волидайн аз онҳо ифтихор доранд.
Байти 2.
Ҷавҳари аҷдод дар ҳастии авлод озмуд,
Байни абнои падар симои асли мазҳаранд.
Ин ду мисраъ як мафҳуми мерос ва ҳувиятро дар бар мегиранд. Ҷавҳари аҷдод яъне хислат, ахлоқ ва арзишҳои гузаштагон дар фарзандон таҷассум меёбад. Калимаи мазҳар (намоянда, таҷассуми зоҳирӣ) ба забони ирфонӣ ҳам истифода мешавад.
Байти 3.
Волидон хоҳанд доим байни фарзандони хеш,
Меҳру шафқат чун зару бошад, ки онон заргаранд.
Дар ин ҷо санъати ташбеҳи ташбеҳан мутлақ истифода шудааст: меҳру шафқат ба зар (тилло) монанд аст ва падару модар ба заргар — яъне онҳо мехоҳанд фарзандон ҳамеша бо меҳру муҳаббат зиндагӣ кунанд, зеро ин маводи қиматбаҳо-и ҳаёт аст.
Байти 4.
Хонаи танги падар бошад, набошад мушкиле,
Ҳар замон чун тифлаке ғамхори раҳми модаранд.
Шоир таъкид мекунад, ки фақру тангдастии хона мушкил нест, агар муҳаббат ва ғамхории модар вуҷуд дошта бошад. Истиораи чун тифлаке рамзи ҳамеша зери меҳри модар мондани фарзандон аст, новобаста аз синну сол.
Байти 5.
Хоҳару додар ҳама мастури айби якдигар,
Норизогӣ байни онон ғуссаи баҳру баранд.
Ин ҷо як паёми ахлоқӣ ва иҷтимоӣ ҳаст: хоҳару бародар бояд айби якдигарро пӯшонанд. Санъати муқобила дар массури айб ва норизогӣ ба назар мерасад. Норизоӣ байни хешовандон дар назари шоир чун ғуссае бузург аст, ки мисли баҳру бар паҳн мегардад.
Байти 6.
Бо бародар қадрдонӣ кун, Ҳусайн имрӯзу пас,
Молу дунё бевафо, фармудаи Пайғамбаранд!
Дар байти хотимавӣ шоир ба худ муроҷиат мекунад (санъати хитоб) ва аз ҳадису сухани Пайғамбари ислом далел меорад: молу дунё фаност, вале эҳтиром ба бародар ва хоҳар арзиши ҷовидон дорад.
Натиҷаи умумӣ
Ин ғазал як шиъри ахлоқӣ ва иҷтимоӣ мебошад, ки дар анъанаи мадҳияи хонавода ва аҳамияти хешутаборӣ ҷой мегирад. Ҳар байт як ҳикмати мустақил дорад: аз ишораи фалсафӣ (як гавҳар будани асл) то тавсияи ахлоқӣ (қадрдонӣ ва пӯшондани айб). Аз нигоҳи услуб, шоир бо забони содда, вале пурмаъно ва бо истифода аз рамзҳои суннатии адабиёти форсӣ-тоҷикӣ — гул, зар, гавҳар — фикрҳои ахлоқии худро иброз мекунад.
ҲИКМАТИ АСРОРИ МАН ДАР ҲАР КИТОБ ОМАД БА ЧОП
Матни шеър:
Ҳикмати асрори ман дар ҳар китоб омад ба чоп,
Фурсати гуфтори ман беинтихоб омад ба чоп.
Гар расад аз мардумон ҳар як суоле баҳри ман,
Қимати иқрори ман баҳри ҷавоб омад ба чоп.
Дар радифи назму насрам қиссаи дарёву баҳр,
Иллати озори ман «моҳӣ зи об» омад ба чоп.
Назди ҳар соҳибдиле тадвини насрам дар назар,
Сӯҳбату афкори ман худ беҳисоб омад ба чоп.
Бар қалам он ҳарчӣ омад шукри неъмат мекунам,
Нузҳати дилдори ман савти рубоб омад ба чоп.
Ташнаеро гар ту дидӣ худ бигӯ, Ҳоҷӣ Ҳусайн,
Қисмати осори ман назми пуроб омад ба чоп.
Таҳлил:
Ғазали рақами (2348) санаи эҷод 23 01 2021, аз Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода
Шарҳи байт ба байт
Байти 1.
Ҳикмати асрори ман дар ҳар китоб омад ба чоп,
Фурсати гуфтори ман беинтихоб омад ба чоп.
Шоир мегӯяд, ки дониш ва ҳикматҳое, ки дар қалб ва зеҳнаш ниҳон буданд, дар шакли китобҳо ба чоп расиданд. Калимаи асрор рамзи андешаҳои амиқ аст. Ибораи беинтихоб метавонад ду маъно дошта бошад:
Бе ҳеч маҳдудият — ҳама фикрҳо озодона иброз шуданд.
Ё он ки на ҳама чиз бо интихоби комил омад — балки ҳар чӣ аз дилу зеҳн ҷорӣ шуд, рӯи коғаз рафт.
Байти 2.
Гар расад аз мардумон ҳар як суоле баҳри ман,
Қимати иқрори ман баҳри ҷавоб омад ба чоп.
Ин ҷо шоир мегӯяд, ки агар мардум савол кунанд, ҷавоби ӯ — ки дар китобҳояш ҳаст — арзишманд аст. Иқрор дар ин ҷо маънои эътироф ва баён кардани ҳақиқатро дорад.
Байти 3.
Дар радифи назму насрам қиссаи дарёву баҳр,
Иллати озори ман моҳӣ зи об омад ба чоп.
Дар ин байт қиссаи дарёву баҳр ишора ба мавзӯъҳои васеъ ва умқи андешаҳои ӯст. Ибораи моҳӣ зи об як ишора ба мақоли маъруф аст — моҳӣ бе об зистан наметавонад, яъне шоир ҳам бе эҷод ва сухан наметавонад зиндагӣ кунад. Иллати озор — эҳсоси ниёз ба сухан гуфтану эҷод кардан.
Байти 4.
Назди ҳар соҳибдиле тадвини насрам дар назар,
Сӯҳбату афкори ман худ беҳисоб омад ба чоп.
Шоир мегӯяд, ки ҳар касе, ки дилу зеҳни бедор дорад (соҳибдил), бо осори насрии ӯ рӯ ба рӯ мешавад. Сӯҳбат ва афкор ишора ба гуфтор ва андешаҳои беандоза ва фаровони ӯ доранд, ки дар китобҳояш ҷой гирифтаанд.
Байти 5.
Бар қалам он ҳар чӣ омад шукри неъмат мекунам,
Нузҳати дилдори ман савти рубоб омад ба чоп.
Ин ҷо шоир изҳори шукр мекунад, ки ҳар чӣ аз қаламаш ҷорӣ шуд, неъмат аз ҷониби Худост. Нузҳати дилдор яъне шодии дӯстдорони илму ҳикмат. Савти рубоб ташбеҳи зебоест, ки суханро ба садои асбоби мусиқӣ монанд мекунад — яъне китобҳояш мисли оҳанги гуворо шунавандаро шод мегардонанд.
Байти 6.
Ташнаеро гар ту дидӣ худ бигӯ, Ҳоҷӣ Ҳусайн,
Қисмати осори ман назми пуроб омад ба чоп.
Дар байти хотимавӣ, шоир ба худ муроҷиат карда, мегӯяд: агар касе ташнаи дониш ва сухани нек бошад, осори ман ҳамчун назми пуроб (рамзи сухани сермаъно ва серманфиат) барои сер кардани он ташнагӣ чоп шудааст.
Хулосаи умумӣ:
Ин ғазал як байноти худшинос ва эътирофномаи шоир аст. Дар он, Мӯсозода на танҳо эҷодиёти худро васф мекунад, балки паём медиҳад, ки асарҳояш манбаи ҳикмат, андеша ва шодии рӯҳ аст. Забони шеър содда аст, вале пур аз рамзҳои маъмули адабиёти форсӣ-тоҷикӣ (дарё, баҳр, моҳӣ, рубоб, об).
Аз нигоҳи мавзӯъ, ин ғазал ба гурӯҳи шеърҳои эҷодшиносӣ дохил мешавад — яъне шеърҳое, ки дар бораи аҳамият ва арзиши худи шеър ва насри шоир мегӯянд.
ДАР НИЗОМИ ЗИНДАГӢ РОҲИ САОДАТ МАКТАБ АСТ (360)
Матни шеър:
Дар низоми зиндагӣ роҳи саодат мактаб аст,
Дар раҳи нуру сафо роҳи ҳидоят мактаб аст.
Пок гардонад туро аз айбу нуқсонҳо мудом,
Аз ҳама безориҳо роҳи бароат мактаб аст.
Баҳри фарзандони худ аз баҳри ирфон баҳра гир,
Дар раҳи сидқу вафо роҳи садоқат мактаб аст.
Ҳамчу Рустам дар далерӣ паҳлавону шергир,
Хоҳӣ фарзандат шавад роҳи ҷасорат мактаб аст.
Буҳанифа, Ибни Сино пешвои аҳли илм,
Фикр то солим шавад, роҳи саломат мактаб аст.
Интиҳо дар ҳар амал матлуби ту бошад, Ҳусайн,
Сарнавишти пурзиё, роҳи шарофат мактаб аст.
14.02.2017
Таҳлил:
Ин ғазали Ҳоҷӣ Ҳусайн Мӯсозода(360) аз 14.02.2017 як паёми пуррамз ва арзишманд дар бораи аҳамияти мактаб ва илмомӯзӣ аст.
Байти 1
Дар низоми зиндагӣ роҳи саодат мактаб аст,
Дар раҳи нуру сафо роҳи ҳидоят мактаб аст.
Шарҳ. Шоир таъкид мекунад, ки дар сохтор ва тартиби дурусти зиндагӣ, калиди хушбахтӣ ва пешрафт мактаб аст. Мактаб — ҷойест, ки роҳи нур (маърифат) ва сафо (покизагии фикр) ба инсон нишон дода мешавад.
Байти 2
Пок гардонад туро аз айбу нуқсонҳо мудом,
Аз ҳама безориҳо роҳи бароат мактаб аст.
Шарҳ. Таълим ва тарбия инсонро аз нуқсонҳои ахлоқӣ ва ҷоҳилӣ пок мекунад. Мактаб роҳи халосӣ аз ҷаҳолат, бадбахтӣ ва тангназарӣ мебошад.
Байти 3
Баҳри фарзандони худ аз баҳри ирфон баҳра гир,
Дар раҳи сидқу вафо роҳи садоқат мактаб аст.
Шарҳ. Волидон бояд фарзандонашонро ба илму маърифат (ирфон) равона созанд. Мактаб ҷойест, ки дар он ростгӯӣ, вафодорӣ ва садоқат парвариш меёбад.
Байти 4
Ҳамчу Рустам дар далерӣ паҳлавону шергир,
Хоҳӣ фарзандат шавад роҳи ҷасорат мактаб аст.
Шарҳ. Агар хоҳед фарзандонатон далер ва қавӣ бошанд, мисли Рустам дар достонҳои «Шоҳнома», пас онҳоро ба мактаб равона кунед. Чунки ҷасорат танҳо бо қувваи бозу нест, балки бо дониш ва маърифат такмил меёбад.
Байти 5
Буҳанифа, Ибни Сино пешвои аҳли илм,
Фикр то солим шавад, роҳи саломат мактаб аст.
Шарҳ. Шоир мисол меорад аз бузургони илм: Имом Аъзам Абӯҳанифа ва Ибни Сино. Мактаб ақл ва фикрро солим мекунад, ва ин саломатӣ на танҳо ҷисмонӣ, балки маънавӣ ва рӯҳонӣ низ мебошад.
Байти 6
Интиҳо дар ҳар амал матлуби ту бошад, Ҳусайн,
Сарнавишти пурзиё, роҳи шарофат мактаб аст.
Шарҳ. Дар анҷоми ҳар амали инсонӣ, агар мақсадат нек бошад, бояд бидонӣ, ки роҳи шарофат ва обрӯ аз мактаб мегузарад. Мактаб сарнавишти пурнур ва пуршараф месозад.
Хулоса
Ин ғазал як васфи мактаб ва илмомӯзист, ки дар он шоир таъкид мекунад:
Мактаб манбаи нур, ҳидоят ва покизагӣ аст.
Мактаб ҷасорат, вафо ва фикри солим мебахшад.
Мактаб сарчашмаи пешрафти шахсӣ ва ифтихори миллӣ мебошад.